“Bilim tarihi uygarlığın tarihi ile başlar. İlk uygarlıklar Dicle-Fırat, Nil, İndüs
gibi büyük nehir kenarlarında belirmiştir.”35 Cemal Yıldırım’dan edindiğimiz bilgilere göre, M.Ö. 2500 yıllarında Mezopotamya’daki Sümer uygarlığı çarpım tablosunu kullanmış ve değeri olarak 3, 125’i tespit etmiştir.36
Sümerlerden sonra tarih sahnesine çıkan Babilliler; karekök, küpkök alma gibi işlemleri gerçekleştirmişler ve ikinci ve üçüncü dereceden denklemleri çözebilmek için tablolar hazırlamışlardır.37
Mısır matematiğinde Ahmes, İskenderiyeli Dıophantus gibi isimler karşımıza çıkmaktadır.38
Hint medeniyetinin en ünlü matematikçisi Aryabhata’dır.39 Pi sayısını yaklaşık olarak hesaplamıştır.40 Hintliler, İslâm matematikçilerinin çok kullandıkları hisâbü’l- hindî’yi oluşturmuşlardır.41
Yunan medeniyetinin ünlü bilginlerinden Thales astronomi ve matematikle ilgilenmiştir.42 Mısır gezilerinden öğrendikleriyle özellikle geometri alanında yeni buluşlar yapmıştır.43 Bu medeniyetin diğer önemli matematikçisi olan Pythagoras da özellikle geometri alanında önemli çalışmalar yapmıştır.44 Eucliedes de geometri alanında çalışmalarda bulunmuştur.45
35Cemal Yıldırım, age., s. 17
36 Cemal Yılddırım, age., s. 18
37 Cemal Yıldırım, age., s. 18
38Bilgi almak için bk., İsmail Naci Cangül, age., s. 3
39 İsmail Naci Cangül, age., s. 31
40 İsmail Naci Cangül, age., s. 33
41Hisâbü’l-hindî hakkında ayrıntılı bilgi almak için bk., Elif Baga, Nizâmuddin Nisâbûrî ve
Şemsiyye Fi’l-Hisâb Adlı Matematik Risâlesinin Tahkik, Tercüme ve Tarihî Bir Değerlendirmesi, basılmamış yüksek lisans tezi, Sakarya, 2007
42 Cemal Yıldırım, age., s. 22
43 Cemal Yıldırım, age., s. 22
44 Cemal Yıldırım, age., s. 24
Araplar; Mansur, Kindî, Fergânî, Sâbit bin Kurra, Ebû Kâmil gibi önemli matematikçileri yetiştirmişlerdir.46
Yukarıda bahsettiğimiz medeniyetler kadar köklü bir tarihe ve medeniyete sahip olan Türk milleti de birçok önemli matematikçi yetiştirmiştir. Bu matematikçiler, kendi alanlarında birçok ilki gerçekleştirmişler ve bu önemli bilim dalının tarihine yön vermişlerdir. Türkler, ilk yazılı örnekleriyle birlikte çeşitli sayı sistemlerini kullandıklarını kanıtlamışlardır. Bir (1), biş (5), tört (4), bir otuz (21), üç altmış (53), bir sekiz on (71), sekiz on (80) vb. sayılar, o dönemden itibaren Türkler tarafından kullanılmaktadır.47
Ali Dönmez’in verdiği bilgilere göre, dokuzuncu yüzyılda yetişmiş olan en ünlü Türk matematikçisi Harezmî’dir. Harzemşahlı bir Türk matematikçisidir.48 Asıl adı Mehmed bin Mûsâ el-Harzemî olan bilgin, Abbasi halifelerinden Memun döneminde kütüphane müdürlüğü yapmıştır.49 “On altıncı yüzyılın ünlü bilim adamı ve matematikçisi olan Gerolamo Cardano Harezmî’yi dünyanın en büyük on iki düşünüründen biri saymıştır.”50 Harezmî 825 yılında doğu ve batı bilim dünyasında yazılmış olan ilk cebr kitabı niteliğinde olan Hisâbü’l el-Cebr ve’l-mukâbele adlı kitabını yazmıştır.51
Onuncu yüzyılın en önemli Türk matematik bilgini Bîrûnî’dir. Asıl adı Ebûreyhân-ı Bîrûnî olan bilgin Harzem’in başkenti Kas şehrinde dünyaya gelmiştir.52 Ali Dönmez’in verdiği bilgilere göre, Bîrûnî Türkçeye büyük önem vermektedir ve yazdığı yazılarda yerli Türkçe sözcük çoktur.53 Gazneli Sultan Mahmut’un Harzem’i işgali sonrasında esir düşmüştür. Sultanın gösterdiği ilgi üzerine ilmî yaşamında büyük ilerlemeler göstermiştir.54 Bu süre zarfında Hintli
46Bu isimler hakkında ayrıntılı bilgi almak için bk., Ali Dönmez, Matematiğin Öyküsü ve Serüveni,
Türk ve Doğulu Matematikçiler, Dünya Matematik Tarihi Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul, 2005
47 Eyüp Bacanlı, age., s. 77
48 Ali Dönmez, age., s. 78
49 Kemal Zülfü Taneri, age., s. 11
50 Ali Dönmez, age., s.79
51 Ali Dönmez, age., s. 79
52 Ali Dönmez, age., s. 166
53 Ali Dönmez, age., s. 169
bilginlerle istişarelerde bulunmuştur.55 Denklem çözümleri, permütasyon, kombinasyon, sinüs, kosinüs gibi matematik çalışmalarıyla ünlenmiştir. Matematiğe ait on beş kitabı vardır.56
Bîrûnî gibi özellikle tıp alanında adını duyurmuş olan İbn-i Sînâ, aynı zamanda on birinci yüzyılın en önemli matematikçilerindendir.57 Buhara’ya yakın Afşane köyünde doğmuştur.58 Gazneli Sultan Mahmut’un Buhara’yı işgali üzerine buradan ayrılarak Harzem’e geçmiştir. Buradaki ilgiden dolayı ilminde büyük ilerlemeler kaydetmiştir.59 Matematikte özellikle sonsuz küçükleri düşünerek gökbiliminde önemli gözlemler yapmıştır.60
On üçüncü yüzyılın en önemli Türk matematikçisi Nasırüddin Tûsî’dir. Asıl adı Ebû Cafer Muhammet bin Hasan olan bilgin, Horasan’ın Tûs şehrinde doğmuştur.61 Hülagu Han’ın desteğiyle Merağa gözlemevi ve kütüphanesini oluşturmuş ve burada birçok önemli bilgini yetiştirmiştir. Trigonometri konusunda birçok Avrupalı bilgine kaynak olmuştur.62
On beşinci yüzyılda Türkistan matematik ve gökbilimi en yüksek düzeyde bulunmaktadır.63 Bu yüzyılda yetişmiş olan ünlü Türk matematikçilerinin temelinde Uluğ Bey vardır. Asıl adı Muhammed Taragay olan bilgin, Azerbaycan’ın Sultaniye kentinde doğmuştur.64 Semerkant Medresesi’nde Kaşî, Kadızâde-i Rûmî ve Ali Kuşçu gibi önemli bilim adamlarına dersler vererek onların kendilerini geliştirmelerine destek olmuştur.65 Cebir, geometri ve trigonometride yeni açılımlar yapmıştır.66 Yüzyılın diğer bir önemli matematikçisi Uluğ Bey’den dersler alan Gıyaseddin Cemşîd Kaşî’dir. Uluğ Bey’in çağrısı üzerine Semerkant’a gelerek
55 Ali Dönmez, age., s. 170
56 Ali Dönmez, age., s. 176
57 Ali Dönmez, age., s. 180
58 Ali Dönmez, age., s. 180
59 Ali Dönmez, age., s. 184
60 Ali Dönmez, age., s. 192
61 Ali Dönmez, age., s. 278
62 Ali Dönmez, age., s. 282
63 Ali Dönmez, age., s. 329
64 Kemal Zülfü Taneri, age., 43
65 Kemal Zülfü Taneri, age., s. 52
burada Kadızâde-i Rûmî ile birlikte ders alarak kendilerini geliştirmişlerdir.67 Ondalık kesirlerin kurallarını ilk belirleyen bilim adamıdır.68 Kadızâde-i Rûmî, devrin önde gelen diğer ünlü matematikçisidir. Asıl adı Selahaddin Mûsâ bin Mehmed bin Mahmud olan bilgin, Bursa kadısı olması sebebiyle bu ismi almıştır.69 Bursa’da devrin önemli bilginlerinden Şemseddin Molla Fenârî’den ders almıştır.70 Bununla da yetinmeyerek Semerkant’a gitmiş ve Uluğ Bey’in sunduğu imkanlardan faydalanmıştır.71 Özellikle geometri üzerine çalışmış, Kaşî’nin buluşlarını daha da geliştirmiştir.72 Dönemin matematikteki son ismi Semerkant’ın bütün matematik birikimlerini bünyesinde toplamış olan Ali Kuşçu’dur. Babası Uluğ Bey’in doğancısı olduğu için bu isimle anılmıştır.73 Yukarıda bahsettiğimiz Semerkant’ın üç önemli matematikçisinden ders almıştır.74 Fatih döneminde İstanbul’a gelerek Osmanlı medreselerinde pozitif bilimlere olan ilgiyi arttırmış ve dönemin en ünlü matematikçisi konumuna gelmiştir.75
On altıncı yüzyılda yetişmiş ünlü matematikçilerden birisi olan Matrakçı Nasûh çalışma yaptığımız eserin müellifidir. Hayatı ve matematikçiliği hakkında ayrıntılı bilgiyi aşağıda vermiş bulunmaktayız. Yüzyılın önde gelen diğer matematikçisi Takiyüddin’dir. 1526 ylılnda Kahire’de doğmuştur.76 Kaşî’nin ondalık kesirleri açıklayan görüşlerine eklemeler yapmıştır.77 Asılda gökbilimci olduğu için matematiği bu yönde kullanmıştır.78
Gelenbevî İsmail Efendi, on sekizinci yüzyılın önemli matematik bilginidir. Aydın’ın Gelenbe kasabasında doğmuştur.79 Garp metodunda matematiği yeniden
67Ali Dönmez, age., s. 327
68 Ali Dönmez, age., s. 329
69 Kemal Zülfü Taneri, age., s. 34
70 Ali Dönmez, age., s. 331
71 Kemal Zülfü Taneri, age., s. 35
72 Kemal Zülfü Taneri, age., s. 38
73 Ali Dönmez, age., s. 337
74 İsmail Naci Cangül, age., s. 82
75 Ali Dönmez, age., s. 341
76 Ali Dönmez, age., s. 343
77 Ali Dönmez, age., s. 348
78 Ali Dönmez, age., s. 366
şekillendiren bilim adamıdır.80 Türk dünyasına logaritmayı ilk getiren matematikçidir.81
On dokuzuncu yüzyılın önemli matematikçilerinden ilki Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’dır. Asker kökenli bir bilim adamıdır. Daha çok lineer cebir üzerine çalışmıştır.82 Devrin diğer matematikçisi Salih Zeki’dir. Darüşşafaka ve Mühendis mektebinde hocalık yapmıştır.83 Mehmet Nadir,Kerim Erim, Nazım Terzoğlu, Orhan Alisbah ve Cahit Arf Türk matematik tarihi içerisinde sayılabilecek diğer önemli isimlerdir.84
Bu saydığımız önemli isimlerden başka günümüzde yurt içi ve yurt dışındaki birçok üniversitede Türk matematikçileri yetişmektedir ve yetişmeye de devam edecektir. Bu bilim adamları atalarından aldıkları bayrağı taşımaya devam edeceklerdir.