A. Metin Türündeki Eserler
1. Matbuları Bulunan Yazma Eserler
Tahkîki Lafzi't-Tilâve
Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib HammûĢ b. Muhammed el-Kaysî (ö. 437/1045)
2 et-Teysîr fi‟l-Kırââti‟s-Seb„a Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman ed-Dânî (ö. 371/981)
3 el-Misbâhu‟z-Zâhir
fi‟l-Kırâati‟l-„AĢri‟l-Bevâhir
Ebü‘l-Kerem el-Mübârek b. Hasen b. Ahmed eĢ-ġehrezûrî el-Bağdâdî (ö. 550/1156)
4 el-Hılâfiyât fî „Ġlmi'l-Kırâat Ebu'I-Hasen Ali b. Asâkîr Murahhab el-Betâihî (ö. 572/1176)
5 Hırzü‟l-Emânî ve Vechü‟t-Tehânî (eĢ-ġâtıbiyye)
Ebû Muhammed (Ebü‘l-Kasım) Kasım b.
Fîrruh b. Halef eĢ-ġâtıbî er-Ruaynî (ö. 590/1194) 6 Akîletü Etrâbi‟l-Kasâid fî
Esne‟l-Makâsıd
Ebû Muhammed (Ebü‘l-Kasım) Kasım b.
Fîrruh b. Halef eĢ-ġâtıbî er-Ruaynî (ö. 590/1194) 7 et-Tibyân fî Ġ‟râbi‟l-Kur‟ân Ebu‘l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullâh b.
Hüseyn b. Abdillâh Ukberî Ezecî el-Bağdâdî (ö. 616/1219)
8 Hidâyetü‟l-Mürtâb ve Gâyetü‟l-Huffâz ve‟t-Tullâb
Ebu‘l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b.
Abdissamed es-Sehâvî (ö. 643/1245) 9 Umdetü‟l-Müfîd ve
„Uddetü‟l-Mücîd fî Ma‟rifeti‟t-Tecvîd
Ebu‘l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b.
Abdissamed es-Sehâvî (ö. 643/1245)
Ebû Tâlib Fahrüddîn Ahmed b. Alî b. Ahmed el-Hemedânî el-Kûfî Ġbnü‘l-Fasîh (ö. 755/1354) 12 Kurretü‟l-„Ayn fi‟l-Feth
ve‟l-Ġmâle ve Beyne‟l-Lafzayn
Ebu‘l-Bekâ Nûreddîn Alî b. Osmân b.
Muhammed el-Uzrî Ġbnü‘l-Kâsıh (ö. 801/1399) 13 Tuhfetü‟l-Enâm fi‟l-Vakfi
„ale‟l-Hemze li Hamza ve HiĢâm
Ebu‘l-Bekâ Nûreddîn Alî b. Osmân b.
Muhammed el-Uzrî Ġbnü‘l-Kâsıh (ö. 801/1399) 14 en-NeĢr fi‟l-Kırâati‟l-„AĢr Ebü‘l-Hayr ġemseddin Muhammed b.
Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf el-Cezerî (ö. 833/1429)
15 et-Temhîd fî „Ġlmi‟t-Tecvîd Ebü‘l-Hayr ġemseddin Muhammed b.
Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf el-Cezerî (ö. 833/1429)
16 el-Mükerrer fî mâ Tevâtera mine‟l-Kırâati‟s-Seb„a
Ömer b. Kâsım b. Muhammed Sirâcüddîn el-Ensârî en-NeĢĢâr (ö. 938/1531)
17 el-Büdûrü‟z-Zâhire fi‟l-Kırâati‟l-AĢri‟l-Mütevâtire
Ömer b. Kâsım b. Muhammed Sirâcüddîn el-Ensârî en-NeĢĢâr (ö. 938/1531)
18 Cühdü‟l-Mukill Saçaklızâde Muhammed Ġbn Ebî Bekr el-Mar‘aĢî (ö. 1145/1732)
19 el-Îtilâf fî Vücûhi'l-ihtilâf Abdullah bin Muhammed Yûsufefendizâde (ö.1167/1754)
20 Zübdetü‟l-Ġrfân fî Vücûhi‟l-Kur‟ân
Hamîd b. Abdulfettâh el-Pâluvî (ö.
1192/1778) 2. Matbuları Bulunmayan Yazma Eserler
1 Dürretü‟l-Kârî Ġzzüddîn Abdürrezzak b. Rızkullah er-Res‘ânî (ö. 661/1263)
2 el-Kasîdetü‟l-„Aleviyye fi‟l-Kırâati‟s-Seb„i‟l-Merviyye
Ebu‘l-Bekâ Nûreddîn Alî b. Osmân b.
Muhammed el-Uzrî Ġbnü‘l-Kâsıh (ö. 801/1399)
3 Tuhfetü‟l-Ġhvân fi‟l-Hulfi Beyne‟Ģ-ġâtıbiyye ve‟l-„Unvân
Ebü‘l-Hayr ġemseddin Muhammed b.
Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf el-Cezerî (ö. 833/1429)
4 El-KeĢf „an Ahkâmi‟l-Hemze fi‟l-Vakfi‟l-HiĢâm ve Hamza
Hüseyin b. Ali b. Abdurrahman el-Hısni (ö.
963/1555)
5 Rusûhu‟l-Lisân fî Hurûfi‟l-Kur‟ân Hatîb-i Ayasofya, Hamdullah b. Hayreddin (ö.
983/1575)
6 Kavâîd-i Tecvîd (Tecvîdü‟l-Kur‟ân) ġa‘ban Efendi
7 Âletî Muhammed el-Hacîn
8 Câmiu'l-Kelâm fî Resmi Mushafi‟l-Ġmâm
Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed
9 Tebsıra fi Bahsi‟t-Tecvîd Behlul
10 Enfa'nî ġâtırzâde Muhammed b. Yahya el-Mar'âĢî
11 Kitabü‟t-Tayfur
12 Kitâbü‟t-Tecvîd fi Kelâmi‟l-Mecîd 13 Kitâb fi Beyâni‟l-Vakf
14 Sualli ve Cevâblı Tecvîd
15 Tafarrud el-Âsım fi'l-Kıraât 3. Değerlendirme
Osmanlıda döneminde Bursa‘da baĢlamıĢ olan kırâat eğitim ve öğretimi, baĢta dârulkurrâlar olmak üzere, çeĢitli eğitim kurumları yoluyla asırlar boyunca devam etmiĢtir.
Yüzyıllardır okunan, okutulan ve telif edilen bu ilme ait kitabiyatın en temel metinlerini ihtiva eden kitaplar, söz konusu kurumlardan Ġnebey Kütüphanesi‘ne tevarüs etmiĢtir.
Gerek kırâat ilmi gerekse tecvîd ilmi bu temel eserler üzerine yapılan Ģerh, haĢiye, ihtisar etme veya nazma çekme gibi çalıĢmalarla beslenmiĢ ve geliĢmiĢtir. Tecvîd alanında günümüze ulaĢan ilk eser olarak kabul edilen er-Riâye, yedi kırâate dair en meĢhur eserlerin baĢında gelen et-Teysîr söz konusu temel metinlerin bazılarıdır.
Kütüphanede bulunan kırâat metinleri içinde istinsahı en yeni olan eser, 1902 yılında yazılan ve aĢere vücûhâtını içeren bir defterdir. Kitaplarda rastlanan en eski tarih ise bir sema kaydına aittir. Ebü‘l-Kerem Mübârek b. Hasen b. Ahmed eĢ-ġehrezûrî el-Bağdâdî‘ye (ö. 550/1156) ait olan el-Misbâhu‟z-Zâhir fi‟l-Kırâati‟l-AĢri‟l-Bevâhir, Ebu‘l-Kasım Mahmûd b. Ahmed el-Hâleveyh el-Esbahânî tarafından 536/1142 senesinde müellife okunmuĢtur. Bu kaydın bizzat müellif tarafından düĢülmüĢ olması nüshanın kıymetini artırmaktadır. Ancak istinsah tarihine dair bir kayıt bulunmamaktadır. 386 varak, 19 satırdan oluĢan ve yedi kırâati konu alan eser, Haraçcıoğlu 719 numarada kayıtlıdır.
Ġstinsah tarihi bakımından en eski eser ise el-Hılâfiyât fî „Ġlmi'l-Kırâat‟tır. Ebu'I-Hasen Ali b. Asâkîr el-Murahhab el-Betâihî‘ye (ö. 572/1176) ait olan eser 635/1238
senesinde Muhammed b. Yusuf b. Muhammed tarafından istinsah edilmiĢtir. Ġnebey Kütüphanesi‘nde HO726 demirbaĢ numarasına kayıtlı olan eser 128 varak, 19 satırdır. Ebû Amr kırâati, sırayla Ġbni Âmir, Ġbni Kesîr, Âsım, Hamza b. Habîb, Kisâî ve Halef b. HiĢâm gibi imamların kırâatleriyle karĢılaĢtırılmıĢ, bu karĢılaĢtırma her bir imam için ayrı birer bölüm içerisinde yapılmıĢtır. Eser ünik nüsha olarak sadece Ġnebey Kütüphanesi‘nde bulunmaktadır.
Ebu‘l-Bekâ Nûreddîn Alî b. Osmân b. Muhammed el-Uzrî Ġbnü‘l-Kâsıh‘a (ö.
801/1399) ait olan el-Kasîdetü‟l-Aleviyye fi‟l-Kırâati‟s-Seb„i‟l-Merviyye 801/1399 senesinde kaleme alınmıĢtır. Nüsha müellif hattı ve tek nüsha olması açısından kıymetlidir.
Ġbnü‘l-Cezerî‘nin Bursa‘da telif ettiği en-NeĢr fi‟l-Kırâat‟l-AĢr ise müellif hattı nüshadan yazılan ve Mescid-i Haram‘da müellife okunmuĢ olan nüshadan 870/1466 yılında istinsah edilmiĢtir. Kırâat ilminin temel kaynaklarından biri olan bu önemli eserden sadece 2 nüsha bulunması dikkat çekicidir.
Kütüphanedeki kırâat ve tecvîd metinlerinin, alana dair en temel eserlerden oluĢtuğu söylenebilir. Manzum ve mensûr tarzda kaleme alınmıĢ olan bu eserlerin konusu, Ġbnü‘l-Cezerî‘ye kadar ağırlıklı olarak yedi kırâat iken, el-Cezerî ve sonrasında on kırâat olmuĢtur. Metin türündeki eserlerden 10‘u yedi kırâati konu edinirken, 6 kitap on kırâati iĢlemiĢtir. Tecvîd ile ilgili eserlerin daha geç dönemlere ait olması dikkat çekicidir.
Özellikle Ġbnü‘l-Cezeri‘nin el-Mukaddime‘yi telif etmesinden sonra, tecvîd çalıĢmalarının ağırlıklı olarak el-Mukaddime üzerine yapılan Ģerh, tercüme vb. çalıĢmalardan oluĢtuğu görülmektedir. Metinlerin dikkat çeken bir yönü de nüshalarının genellikle tek olmasıdır.
En fazla nüshası bulunan eser ise 7 nüsha ile Hırzu‟l-Emânî‘dir. Kütüphanedeki kırâat ve tecvîde dair metinlerin 20‘sinin matbusu bulunurken 15‘i halen yazma halindedir. Bu eserlerden 6‘sının müellifi bilinmemektedir. EĢ-ġâtıbî‘nin Hırzu‟l-Emânî ve Akîletü Etrâbi‟l-Kasâid fî Esne‟l-Makâsıd adlı iki eseri ile Ebu‘l-Hasen Alemüddîn Alî b.
Muhammed b. Abdissamed es-Sehâvî‘nin (ö. 643/1245) Umdetü‟l-Müfîd ve Uddetü‟l-Mücîd fî Ma‟rifeti‟t-Tecvîd‟i manzûm tarzda kaleme alınmıĢtır. Ayrıca, bu türde Türkçe telif edilen tek kitap Muhammed el-Hacîn‘in Aletî isimli tecvîd kitabıdır. Müellifin vefat tarihi bilinmediği gibi eserin istinsah tarihi de belli değildir.
B. ġerh Türündeki Eserler
1. Matbuları Bulunan Yazma Eserler
1 el-Vesîle ilâ KeĢfi‟l-Akîle 8. Ebu‘l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b.
Abdissamed es-Sehâvî (ö. 643/1245) 2 Kenzü‟l-Meânî fî ġerhi
Hırzi‟l-Emânî
Ebû Abdillâh ġemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed ġu‘le (ö. 656/1258)
3 El-Leâlîü'l-Ferîde fî ġerhi'l-Kasîde
Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan b.
Muhammed el-Fâsî (ö. 656/1258)
Ġbrâhîm b. Halîl el-Ca‗berî (ö. 732/1332) 6 Cemîletü Erbâbi‟l-Merâsıd fî
ġerhi „Akîletu Etrâbi‟l-Kasâid
Burhânüddîn Ebû Ġshâk Ġbrâhîm b. Ömer b.
Ġbrâhîm b. Halîl el-Ca‗berî (ö. 732/1332) 7 Sirâcü‟l-Kârîi‟l-Mübtedî ve
Tezkârü‟l-Mukrîi‟l-Müntehî
Ebu‘l-Bekâ Nûreddîn Alî b. Osmân b.
Muhammed el-Uzrî Ġbnü‘l-Kâsıh (ö. 801/1399) 8 el-Emâlî‟l-Merdıyye fî
ġerhi‟l-Kasîdeti‟l-Aleviyye
Ebu‘l-Bekâ Nûreddîn Alî b. Osmân b.
Muhammed el-Uzrî Ġbnü‘l-Kâsıh (ö. 801/1399)
Ebû Bekr Ahmed el-Cezerî (ö. 859/1454)
11 ġerhu Tayyibetü‟n-NeĢr fi‟l-Kırâati‟l-„AĢr
Ebû Bekr Ahmed el-Cezerî (ö. 859/1454)
12 KeĢfü‟l-Esrâr an Kırâati‟l-Eimmeti‟l-Ahyâr
Molla Gürânî, ġemseddin Ahmed b. Ġsmâil (ö.
893/1488)
13 el-HavâĢi‟l-Ezheriyye fî Halli elfâzi‟l-Mukaddimeti‟l-Cezeriyye
Ebü‘l-Velîd Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh b. Ebî Bekr el-Vakkad el-Ezherî (ö.905/1499)
14 ed-Dekâ'iku'l-Muhkeme fî ġerhi'l-Mukaddime
Ebû Yahyâ Zekerîyâ b. Muhammed el-Ensârî, (ö.
926/1520) 15 ġerh-i Tetimmetü‟l-Hırz min
Kurrâi Eimmeti‟l-Kenz
Sürmelizâde Mehmed Efendi (ö. 926/1521)
16 ġerhu Mukaddimeti‟l-Cezerî TaĢköprülüzâde Ahmed b. Mustafa (ö. 968/1561) 17 el-Fevâidü's-Sırriyye fi
ġerhi'l-Mukaddimeti'l-Cezeriyye
Ebû Abdillâh Radıyyüddîn (ġemsüddîn) Muhammed b. Ġbrâhîm b. Yûsuf Halebî el-Hanefî (ö. 971/1563)
18 ġerhu Dürri'l-Yetîm Ahmed Rûmî Akhisârî Sârûhânî (ö. 1041/1631) 19 Beyânü Cühdü‟l-Mukîll Risâle fî Mehârici‘l-hurûf
2. Matbuları Bulunmayan Yazma Eserler