Ebu'I-Hasen Ali b. Asâkîr el-Murahhab el-Betâihî (ö. 572/1176)

Hayatı hakkında sınırlı malumata sahip olduğumuz Ebu'I-Hasen Ali b. Asâkir el-Murahhab el-Betâihî, 490/1096 senesinde Irak‘ta doğmuĢtur.⁸⁶ Nisbesinde yer alan

‗Betâihî‘ ifadesi ile hal tercemelerinde geçen ‗Mukrîü‘l-Bağdat‘ ifadelerinden hareketle onun Basra kenti yakınlarında bulunan Betâih köyünden olduğunu ve Bağdat‘ta yaĢadığını söylemek mümkündür.⁸⁷ Ġstifade ettiği hocalar arasında Ebu‘l-Ġzz el-Kalânisî, Ebû Abdullah el-Bâri, Ebû Bekr el-Mezrafî, Ömer b. Ġbrahîm ez-Zeydî bulunmaktadır.

YetiĢtirdiği talebeler arasında ise Abdülaziz b. Dûlef, Muhammed b. Ebu‘l-Kasım b. Sâlim ve Ebu‘l-Hasen Ali b. Hibetullah, Bahâuddîn b. Cümmeyzî‘nin isimleri zikredilebilir.

Özellikle Arap dili ve hadis ilimlerinde ehil olan müellif, 572/1176 senesinin ġaban ayında 82 yaĢında vefat etmiĢtir.⁸⁸

b. Eserleri

Müellifin kırâat ilmine dair eserleri, el-Hilâfiyyât fi „Ġlmi'l-Kırâat, e1-Kırâat, et-Tefârid fi'1-Kırâati'1-„AĢr, Vüsûlü'1-„Umr ilâ Kırâati Usûli Ebî „Amr‘dır.

el-Hılâfiyât fî ‘İlmi'l-Kırâat

Ġnebey Kütüphanesi‘nde HO726 demirbaĢ numarasına kayıtlı olan eser 128 varak, 19 satırdır. BaĢ taraflarında yer yer kurt yenikleri olan eserin tamirattan geçtiği anlaĢılmaktadır. Eksiği bulunmamaktadır ve okunaklı bir hatta sahiptir. 635/1238 senesinin Ramazan ayında Muhammed b. Yusuf b. Muhammed tarafından istinsah edilmiĢtir.

84 Bkz: Ġbrahim b. Said ed-Devserî, ―Mecelletu Câmiati‘l-Ġmam Muhammed b. Suud el-Ġslâmiyye‖, sy. 31 (1421), ss. 13-211.

85 eĢ-ġehrezurî, el-Misbahü‟z-Zâhir fi‟l-Kırâati‟l-„AĢri‟l-Bevâhir, thk, Osman Gazal, Kâhire: Dâru‘l-Hadis, 2007.

86 Ebû Abdullah ġemseddin Muhammed b Ahmed b Osman ez-Zehebî, Siyeru A„lâmi‟n-Nübelâ, 3. bs, Beyrut: Müessesetü‘r-Risâle, 1985. C.20, s. 548-549.

87 ez-Zehebî, el-A„lâm, C.20, s. 548.

88 ez-Zehebî, Ma‟rife, C. 2, s. 541.

Ebû Amr kırâati, sırayla Ġbni Âmir, Ġbni Kesîr, Âsım, Hamza b. Habîb, Kisâî ve Halef b. HiĢâm gibi imamların kırâatleriyle karĢılaĢtırılmıĢ, bu karĢılaĢtırma her bir imam için ayrı birer bölüm içerisinde yapılmıĢtır. Müellifin Ebu'I-Hasen Ali b. Asâkîr el-Murahhab el-Betâihî olduğu açıkça görülmektedir.⁸⁹ Kemal Atik, Brockelmann‘a dayandırarak verdiği bilgide, Ġbn Kesîr, Âsım b. Bedhele, Hamza b. Habîb gibi kırâat imamlarını müellif olarak göstermiĢtir.⁹⁰ Kitap içeriği incelendiğinde ise bu bilginin doğru olmadığı anlaĢılmaktadır.

Esere ait baĢka bir nüshaya rastlanmadığı gibi, eserin matbusu da bulunmamaktadır.

6. Ebû Muhammed (Ebu’l-Kâsım) Kasım b. Firruh b. Halef eĢ-ġâtıbî er-Ruaynî (ö. 590/1194)

a. Hayatı

Kâsım eĢ-ġâtıbî 538/1144 senesinde, günümüz Ġspanya‘sında yer alan Jativa (o günkü adıyla ġâtıbe) Ģehrinde doğmuĢtur.⁹¹ Ġlk kırâat eğitimini ġâtıbe‘de hocası Ebû Abdullah Muhammed b. Ebi'l-Âs en-Nefzî'den almıĢtır.⁹² Ardından yaĢadığı Ģehre yakın olan Belensiye‘ye (Valencia) giderek burada Amr ed-Dânî‘nin Teysîr‘ini okumuĢtur.

Ayrıca çeĢitli hocalardan hadis okumuĢ ve hadis rivayetinde bulunmuĢtur.⁹³ Bir süre ġâtıbe‘de kırâat hocalığı vazifesinde bulunan ġâtıbi, çıktığı hac yolculuğu sırasında Ġskenderiye‘ye uğramıĢ ve burada Ebû Tâhir Ahmed b. Muhammed el-Ġsfahânî‘den kırâat ve hadis dinlemiĢtir. Hac dönüĢü uğradığı Kâhire‘de, Mısır valisi Kâdi el-Fâzıl‘ın hürmet ve ikramıyla karĢılaĢmıĢ ve burada kalmaya karar vermiĢtir. Amr b. El-Âs Camii ve Fâzılıyye medresesinde ilmi faaliyetlerine devam etmiĢtir. Aynı zamanda bir kırâat ekolüne isim olacak olan ġâtıbiyye‘yi (Hırzü‟l-Emânî) ve diğer eserlerini burada kaleme almıĢtır. ġâtıbi, baĢta Alemüddin es-Sehâvî olmak üzere, Ebû Bekir Muhammed b. Vaddâh el-Lahmî el-Endelüsî, oğlu Ebû Abdullah Muhammed, damadı Kemâleddin Ali b. ġücâ‗ b.

89 Ebu‘I-Hasen Ali b. Asâkîr el-Murahhab el-Betâihî, el-Hılâfiyât fi‟l-„Ġlmi'l-Kırâat, Ġnebey Ktp., HO726, vr.

2b, 21a, 39b, 72b, 92b, 113b.

90 M. Kemal Atı k, ―Tefs r ve Kıraat Ġlm ne Da r Yazma Eserler B bl yoğrafyası‖, Erciyes Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 1, sy. 1 (2014), ss. 313-350.

91 el-Hamevî, Mu‟cemü‟l-Üdebâ, C. 6, s. 184; Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 3, s. 234; Ġbnü‘l-Cezerî, Gâyetü‟n-Nihâye, C. 2, s. 20; Hacı Halife Mustafa b Abdullah Kâtip Çelebi, KeĢfü‟z-Zunûn an Esâmi‟l-Kütüb ve‟l-Fünûn, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1971, C. 1, s. 646; Ömer Rızâ Kehhâle, Mu‟cemü‟l-Müellifîn, Beyrut: Müessesetü‘r-Risâle, 1993, C. 8, s. 110; Zirikli, el-A‟lâm, C. 4, s. 14; Yâkut el-Hamevî, Mucemu‟l-Büldân, Beyrut, t.y. C. 3, s. 309-310.

92 Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 3, s. 235.

93 Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 3, s. 235; Ġbnü‘l-Cezerî, Gâyetü‟n-Nihâye, C. 2, s. 20.

Sâlim, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer el-Kurtubî gibi pek çok talebe yetiĢtirmiĢtir.⁹⁴ Kırâat ilminde zirvede yer alan, aynı zamanda hadis hafızı olan müellif, dil ve edebiyat alanında da mahirdir. Çok küçük yaĢlarından itibaren halka va‘z ettiği kaynaklarda yer almaktadır.⁹⁵ DoğuĢtan âmâ olan ġâtıbi, 590/1194 senesinde Kâhire‘de rahmet-i Rahmân‘a kavuĢmuĢtur.⁹⁶

b. Eserleri

ġatıbi‘nin en önemli eseri, kırâat öğretiminde temel kaynaklardan biri kabul edilen Hırzü‟l-Emânî ve Vechü‟t-Tehânî (eĢ-ġâtıbiyye)‘dir. Bundan baĢka kırâat ilmine müteallık diğer eserleri Ģunlardır: Akîletü Etrâbi‟l-Kasâîd fî Esne‟l-Makâsîd, Kasîdei Dâliyye, Nâzımetü‟z-Zehr (fî A‟dâdi Âyâti‟s-Süver), ez-Zâât fi‟l-Kur‟ân (Manzûme fî Zââti‟l-Kur‟ân), Tetimmetü‟l-Hırz min Kurrâ-i Eimmeti‟l-Kenz.⁹⁷

Hırzü’l-Emânî ve Vechü’t-Tehânî (eş-Şâtıbiyye)

Ġnebey Kütüphanesi‘nde esere ait yedi adet nüsha bulunmaktadır. Bu nüshalar, GE4556, GE4558, UC227, GE4559/1, HC11, HC101 ve HO728/1 demirbaĢ numaralarına kayıtlıdır. Kitap tanıtımında istinsah tarihi en eski olan GE4556 numaraya kayıtlı nüsha tercih edilmiĢtir.

Eser, 95 varak, 7 satır olup müstensihi bilinmemektedir. 16 Zilhicce 1074/10 Temmuz 1664 tarihli istinsah kaydı bulunan nüshanın en önemli özelliği, satır aralarında Farsça tercüme bulundurmasıdır. Ancak bu tercümenin kim tarafından yapıldığına dair bir kayda rastlanmamıĢtır. Eser, Ebû Amr ed-Dânî‘ye ait olan et-Teysîr fi‟l-Kraâti‟s-Seb‟a isimli eserin nazma çekilmiĢ halidir. 1173 beyitten müteĢekkil bu manzûme, müellifin

94 Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 3, s. 235-236; Ebü‘l-Fida Ġmadüddin Ġsmail b Ömer Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve‟n-Nihâye, Beyrut: Mektebetü‘l-Maârif, 1981, C. 8, s. 10-11; Ebu Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b Muhammed Ġbn Haldun, Mukaddime, çev. Zeki Kadîrî Ugan, Ankara: Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, 1988, C. 2, s. 462; Ġbnü‘l-Cezerî, Gâyetü‟n-Nihâye, C. 2, s. 20-21; el-Bağdâdî, Hediyyetü‟l-Ârifîn, C. 1, s. 828; Zirikli, el-A‟lâm, C. 3, s. 222; Kehhâle, Mu‟cemü‟l-Müellifin, C. 8, s. 110.

95 Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 3, s. 235.

96 Hamevî, Mu‟cemü‟l-Üdebâ, C. 6, s. 185; Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 3, s. 235; Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve‟n-Nihâye, C. 13, s. 10; Ġbnü‘l-Cezerî, Gâyetü‟n-Nihâye, C. 2, s. 23; el-Bağdâdî, Hediyyetü‟l-Ârifîn, C. 1, s. 828; Zirikli, el-A‟lâm, C. 6, s. 14; Kehhâle, Mu‟cemü‟l-Müellifin, C. 8, s. 110.

97 Kâtip Çelebi, KeĢfü‟z-Zünûn, C. 1, s. 343, 646-649; C. 2, s. 1159, 1921; Carl Brockelmann, GAL, Leiden:

E.J. Brill, 1942, C. 1, s. 520-522; 725-727; el-Bağdâdî, Hediyyetü‟l-Ârifîn, C. 1, s. 828; el-Fihrisü‟Ģ-ġâmil li‟t-Türâsi‟l-Arabiyyi‟l-Ġslâmiyyi‟l-Mahtûtât Ulûmu‟l-Kur‟ân Mahtûtâtu‟t-Tecvid, Amman: Müessesetu Al-i‘l-Beyt, 1991. C. 1, s. 118-189; Eserleri için bkz; Abdurrahman Çetin, ―ġatıbi‖, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi (DĠA), Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam AraĢtırmaları Merkezi (ĠSAM), C. 38, s. 376-377.

nisbesinden dolayı eĢ-ġâtıbiyye, L kafiyeli olmasından dolayı da el·Kasidetü'l-Lâmiyye olarak da bilinir. Kırâat imam ve râvilerinin isimleri yerine kullanılan rumuzlar ilk defa bu eserde ortaya atılmıĢtır.⁹⁸ Müellif eserinde, ebced harflerini kullanarak, kırâat imamına ve râvîye delalet eden harf ve kelime remizlerine yer vermiĢtir.⁹⁹ Eser, kırâat kitabiyâtında önemli bir yer tutmuĢ ve konuya dair kendinden sonra yazılmıĢ pek çok kitaba kaynaklık etmiĢtir.¹⁰⁰

Eser iki bölümden oluĢmaktadır. Ġlk bölümün baĢlarında remizlerin kullanımı ve ihtilaflı ayetlerin incelenmesinde takip edilen usûl hakkında bilgi verilmektedir.¹⁰¹ Ardından sırasıyla, Ġstiâze, besmele, idgâm ve kısımları, hâü‟l-kinâye, med ve kasr, müfred hemze, bir ve iki kelimedeki hemzeler, nakl, vakf-ı Hamza ve HiĢâm, “لب ،له ،دل ،ذإ” edatlarının son harflerindeki idgâm ve izhâr vecihleri, tâü‟t-te‟nîs, tenvîn ve sâkin nûn‟a ait hükümler, feth, imâle, lâm ve râ harflerine ait hükümler, kelime sonlarında, resm-i hatta (imlâ) ve izâfet nitelikli yâ harfine göre vakf halleri, zâid nitelikli yâ harfleri, tekbîr, harflerin mahreç ve sıfatları gibi kırâat usulüne dair konular ayrı bâb baĢlıkları altında incelenmiĢtir.

Ġkinci bölümde ise ferĢü‟l-hurûf tabir edilen, belli bir kurala dayanmayıp Kur‘ân sûreleri içinde dağınık halde bulunan ihtilaflar ele alınmıĢtır.¹⁰²

Yazma eser kütüphanelerinde esere ait çok sayıda yazma nüsha bulunmaktadır.

Bunlardan bazıları, Süleymaniye Ktp., Ali N. Tarlan, No. 71; Tekeli Halk Ktp., No. 4/1, 835, 13; Kastamonu YEK., KHK3346, KHK335/01‘de bulunmaktadır.¹⁰³ Mûsâ Cârullah (Kazan, 1907) ve Muhammed Temîm (1996) tarafından neĢredilmiĢitr. Ayrıca, Fatih Çollak tarafından 1991 yılında, MÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü‘nde, “Kırâat Ġlminde Ġmâm ġâtıbî ve eĢ-ġâtıbiyye” adıyla bir doktora tezi hazırlanmıĢtır. ġerh, haĢiye, talikât, muhtasar ve diğer türlerde üzerine onlarca çalıĢma yapılan Hırzü‟l-Emânî ve Vechü‟t-Tehânî

98 Fatih Çollak, “eĢ-ġâtıbiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi (DĠA), Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam AraĢtırmaları Merkezi (ĠSAM), C. 38, s. 377-379.

99 Ebû Muhammed Kasım b. Fîrruh b. Halef eĢ-ġâtıbî, Hırzü‟l-Emânî ve Vechü‟t-Tehânî. Ġnebey Ktp., GE4556, vr. 5a, (45. beyit); vr. 5b, (49., 50., 51., 52., 53., 54., 55.) beyitler.

100 DurmuĢ Sert, ―ġatıbi‘nin Hayatı Kıraat Ġlmindeki Yeri ve Eserleri‖, Necmettin Erbakan Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 1, sy. 1 (1985), s. 92-95; Fatih Çollak, “eĢ-ġâtıbiyye” (DĠA), C. 38, s. 377-378.

101 eĢ-ġâtıbî, Hırzü‟l-Emânî ve Vechü‟t-Tehânî, Ġnebey Ktp., GE4555, vr. 2b-8a.

102 Fatih Çollak, “eĢ-ġâtıbiyye” (DĠA), C. 38, s. 378.

103 Diğer nüshalar için bkz; http://ktp.isam.org.tr/?url=ktpgenel/findrecords.php (15.05.2018)

ġâtıbiyye), yazıldığı dönemden günümüze kadar üzerinde en fazla çalıĢma yapılan metinlerden biri olmuĢtur.¹⁰⁴

Akîletü Etrâbi’l-Kasâîd fî Esne’l-Makâsîd

Akîletü Etrâbi‟l-Kasâid fî Esne‟l-Makâsıd, Ġnebey Kütüphanesi GE4559/3 demirbaĢ numarasına kayıtlıdır.16 varak, 12 satırdır. Nesih hatla ve harekeli olarak yazılmıĢ olan nüshada Ġstinsah kaydına rastlanmamıĢtır. Ġçinde bulunduğu cildin 74a-89a varakları arasında yer almaktadır. Ebû Amr ed-Dânî‘nin ilk mushafların imlasına dair kaleme aldığı el-Muknî‟nin nazma çekilmiĢ halidir. Râ kafiyeli olması sebebiyle Kasîde-i Râiyye ve eĢ-ġâtıbiyyetü‟s-Suğrâ olarak da bilinen eser, 298 beyitten müteĢekkil bir manzûmedir. ġâtıbî, Dânî‘nin el-Muknî‘sine ilave olarak, altı kelimenin imlâsına dair bilgi eklemiĢtir.¹⁰⁵

Kitap, resmü‘l-mushâf olarak ifade edilen, Hz. Osman‘ın yazdırdığı ilk mushaflar arasındaki bazı farklılıklar ve bunların imlâ özelliklerinden bahseder.¹⁰⁶ Eser, bir mukaddime ve yirmi yedi bâbtan oluĢmaktadır. 45 beyitlik mukaddime kısmında, Kur‘ân-ı Kerîm‘in cem‘i, Mushaf haline getiriliĢi ve çoğaltılıp dağıtılması gibi konulara değinilmiĢtir.¹⁰⁷ Hemen sonra gelen ilk bâb dört bölüme ayrılmıĢtır. Burada ele alınan konu, Âraf, Meryem, Sâd ve Nâs sûrelerinin sonlarında soluklanarak iĢlenmiĢtir.¹⁰⁸ Sonraki bölümlerde elif, yâ ve vâv‘ın hazfedilmesiyle yazılan kelimeler, fazladan elif, yâ ve vâv ilavesiyle yazılan kelimeler, ihtisâr olsun diye iki yâ‘dan birinin düĢürülmesiyle yazılan kelimeler, hâ‘ların açık ‗te‘ ile yazıldığı kelimler gibi baĢlıklar yer almaktadır. Ayrıca, ilk mushaflar arasında hazf ve ispat konusunda farklı yazılanlar, aynı imla ile yazılanlar, Hz Osman mushafı referans alınarak istinsah edilen Hicaz, Irak ve ġam mushafları arasındaki mevcut farklılıklar, sûrelerine iĢaret edilerek belirtilmiĢtir. Eserde Hz. Osman‘ın çeĢitli merkezlere gönderdiği mushaflar arasındaki farklılıkların sebepleri de açıklanmıĢtır.¹⁰⁹

104 Abdullah Abdulhâdî Hamîtû, Zaimü‟l-Medreseti‟l-Eseriyye fî‟l-Kırâati ve ġeyhu Kurrâi‟l-Mağrib ve‟l-MeĢrik el-Ġmam Ebü‟l-Kasım eĢ-ġâtıbi : Dirâsetun an Kasidetihi Hırzü‟l-Emâni fî‟l-Kırâat, Riyad: Dâru Edvaü‘s-Selef, 2005, s.145-226.; Fatih Çollak, “eĢ-ġâtıbiyye” (DĠA), C. 38, s. 379.

105 Tayyar Altıkulaç, ―el-Mukni‖, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi (DĠA), Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam AraĢtırmaları Merkezi (ĠSAM), C. 31, s. 139.

106 DurmuĢ Sert, ‗ġatıbî‘nin Hayatı, Kıraât Ġlmindeki Yeri ve Eserleri‘, Selçuk Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı. 1, Yıl, 1985, s. 96.

107 Ebû Muhammed Ebü‘l-Kasım Kasım b. Fîrruh b. Halef er-Ruaynî eĢ-ġâtıbî, Akîletü Etrâbi‟l-Kasâid fî Esne‟l-Makâsıd, Ġnebey Ktp., GE4559/3, vr.74a-76a.

108 eĢ-ġâtıbî, Akîletü Etrâbi‟l-Kasâid fî Esne‟l-Makâsıd, Ġnebey Ktp., GE4559/3, vr. 74a-76a.

109 eĢ-ġâtıbî, Akîletü Etrâbi‟l-Kasâid fî Esne‟l-Makâsıd Ġnebey Ktp., GE4559/3, vr. 88b-89b.

Eser çeĢitli baskıları yapılmak suretiyle neĢredilmiĢtir. (Kâhire h. 1301, h. 1328, h.

1329, h. 1355; Ġstanbul, h. 1308; Kazan, m. 1908) Ayrıca, Hüseyin Rizevî tarafından

‗Akîletü Etrâbi‘l-Kasâid fî Esne‘l-Makâsıd Tercümesi adıyla Türkçe‘ye de çevrilmiĢtir.

(ĠÜ Ktp., No. 5868) Üzerine birçok Ģerh yazılmıĢ olan eserle ilgili, Ġnebey Kütüphanesi‘nde UC226/2 ve OR104/3 demirbaĢ numaralarına kayıtlı iki nüsha daha bulunmaktadır.¹¹⁰

7. Ebu’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullâh b. Hüseyn b. Abdillâh Ukberî el-Ezecî el-Bağdâdî (ö. 616/1219)

a. Hayatı

Ebu'l-Bekâ el-Ukberî 538/1143 senesinde Bağdat‘ta dünyaya gelmiĢtir.¹¹¹ Ailesinin aslen Dicle nehri kıyısında bulunan Ukberâ kasabasından olması sebebiyle Ukberî nisbesiyle anılmıĢtır.¹¹² Küçük yaĢlarda geçirdiği bir hastalık sesebiyle görme yeteneğini kaybetmiĢ, bu nedenle ‗darîr‘ diye de anılmıĢtır.¹¹³ Hayatının tamamını Bağdat‘ta geçiren Ukberi, Ġslâmî ilimlerin birçok dalında ilim tahsil etmiĢ, bilhassa Ebu'l-Ferec Ġbnü'l-Cevzî, Ebu'I-Hasan Ġbn Asâkîr el-Betâihî, Ebû Ya'lâ el-Ferrâ, Ġbn Hübeyre el-Vezîr gibi üstâdlardan oldukça istifade etmiĢtir.¹¹⁴ Arap dili ve edebiyatı ile Kur‘ân kırâatleri, tefsir, hadis, fıkıh, ferâiz, arûz ve matematik gibi birçok ilim dalında otorite kabul edilen ve eser veren müellif, Ebü‘l-Hadîd, Ġbnü‘d-Dübeysî, Ġbnü‘n-Neccâr, Abdülazîm el-Münzirî, Yâkût el-Hamevî, Ġbnü‘l-Katîî, Mecdüddîn Ġbn Teymiyye ve Ġbn Adlân gibi tanınmıĢ âlimlerin

110 Ayrıntılı bilgi için bkz: Tayyar Altıkulaç, ―el-Mukni‖, (DĠA), C. 31, s.139.

111 Ebü‘l-Hasan Ġzzeddin Ali b Muhammed b Abdülkerim Ġbnü‘l-Esir, el-Kâmil fi‟t-Tarih, Beyrut: Dâru Sadır, 1965, C. 11, s. 137; Ebü‘l-Hasan Cemaleddin Ali b Yusuf b Ġbrâhim Ġbnü‘l-Kıftî, Ġnbahü‟r-Ruvât ala Enbahi‟n-Nühat, Kâhire: Dârü‘l-Kitâbi‘l-Arabi, 1950, C. 2, s. 116, 117; Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 4, s. 100-101; Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve‟n-Nihâye, C. 13, s. 85; Ebü‘l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b Ebî Bekr Suyûtî, Bugyetü‟l-Vuât fî Tabakâti‟l-Lugaviyyîn ve‟n-Nühât, Kâhire: Matbaatü‘s-Saâde, 1326, s. 281; Kâtip Çelebi, KeĢfü‟z-Zünûn, C. 1, s. 81, 98, 108; Ebü‘l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b Ahmed Ġbn Receb, Kitâbü‟z-Zeyli ala Tabakâti‟l-Hanâbile, Beyrut : Dârü‘l-Ma‘rife, t.y. C. 2, s. 109; Ebü‘l-Felah Abdülhay b Ahmed b Muhammed Ġbnü‘l-Ġmâd, ġezeratü‟z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, Beyrut: Dâru Ġhyai‘t-Türasi‘l-Arabi, t.y., C. 5, s. 67, 68; Brockelmann, GAL, C. 1, s. 496; Kehhâle, Mu‟cemü‟l-Müellifin, C. 6, s. 47;

Zirikli, el-A‟lâm, C. 4, s. 208, 209.

112 el-Hamevî, Mucemü‟l-Büldân, C. VI, s. 203, 204; Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 4, s. 100-101.

113 Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 4, s. 100-101; Esir, el-Kâmil fi‟t-Tarih, C. 11, s. 137; Ġbnü‘l-Kıftî, Ġnbâh, C. 2, s. 116, 117; Suyûtî, Bugye, s. 281.

114 Ġbnü‘l-Kıftî, Ġnbâh, C. 2, s. 116-118; Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 4, s. 100; Suyûtî, Bugye, s. 281;

Ġbnü‘l-Ġmâd, ġezeratü‟z-Zeheb, C. 5, s. 67-68; Ġbn Receb, Tabakâtü‟l-Hanâbile, C. 2, s. 110; Kehhâle, Mu‟cemü‟l-Müellifin, C. 6, s. 46-47.

hocası olarak da bilinmektedir.¹¹⁵ Bir konu hakkında eser kaleme almak istediği zaman ilgili kitapları öğrencilerine okuttuğu ve duyduklarını sentezleyerek öğrencilerine yazdırdığı kaynaklarda bildirilmiĢtir.¹¹⁶ 616/1219 yılında 73 yaĢında iken Bağdat‘ta vefat eden Ebu'l-Bekâ el-Ukberî, Ahmed b. Hanbel‘in kabrinin de yer aldığı Bâbülharb Mezarlığı‘na defnedilmiĢtir.¹¹⁷

b. Eserleri

Tefsir, hadis, dil ve edebiyat alanlarında telif ve Ģerh olmak üzere çok sayıda eseri bulunan müellifin kırâat ilmine dair yazdığı eserler Ģunlardır: Ġ‟râbü‟l-Kur‟ân (Ġmlâ‟ü Mâ menne Bihi‟r-Rahmân min Vücûhi‟l-Ġ‟râb ve‟l-Kırâat fî Cemî‟i‟l-Kur‟ân, et-Tibyân fî Ġ‟râbi‟l-Kur‟ân), Ġ‟râbü‟l-Kırâ‟ati‟Ģ-ġevâz, Adedü‟l-Ây (Adedü Âyi‟l-Kur‟ân).¹¹⁸

et-Tibyânfî İ’râbi’l-Kur’ân

Ġnebey Kütüphanesi HO121 numaralı demirbaĢa kayıtlı olan eser, 126 varak, 30 satırdır. Nesih hatla yazılmıĢ olan eserde, metin oldukça ufak ancak okunaklıdır. Sayfa kenarlarında farklı bir hatla yazılmıĢ açıklamalar yer almaktadır. Ġstinsah kaydında yer alan bilgilere göre eser, Receb 973/ġubat 1576 senesinde, Abdullatif b. Nimetullah tarafından istinsah edilmiĢtir.

Sûre ve âyet sırasına göre Kur‘ân lafızlarının i‗râb ve kırâat Ģekillerinin açıklandığı bir eserdir. Kitabın baĢında yer alan mukaddimenin ardından Fâtiha Sûresi‘ne geçilmeden evvel, istiâze ve besmele‘de geçen lafızların i‘râbı gösterilmiĢ ve kitap Fâtiha Sûresi‘yle devam etmiĢtir.¹¹⁹ Surelerin adı kırmızı mürekkeple ve büyük boyutta yazılırken, her bir Kur‘ân lafzı, kırmızı bir çizgi marifetiyle görünür kılınmıĢtır.¹²⁰ Lafızlar iĢlenirken önce

115 Ġbnü‘l-Esir, el-Kâmil fi‟t-Tarih, C. 11, s. 137; Ġbnü‘l-Kıftî, Ġnbâh, C. 2, s. 116, 117; Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 4, s. 100-101; Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve‟n-Nihâye, C. 13, s. 85; Suyûtî, Bugye, s. 281;

Kâtip Çelebi, KeĢfü‟z-Zünûn, C. 1, s. 81, 98, 108; Ġbn Receb, Tabakâtü‟l-Hanâbile, C. 2, s. 109; Ġbnü‘l-Ġmâd, ġezeratü‟z-Zeheb, C. 5, s. 67, 68; Brockelmann, GAL, C. 1, s. 496; Kehhâle, Mu‟cemü‟l-Müellifin, C. 6, s.

47; Zirikli, el-A‟lâm, C. 4, s. 208, 209.

116 Ġbnü‘l-Kıftî, Ġnbâh, C. 2, s. 118; Suyûtî, Bugye, s. 281; Ġbn Receb, Tabakâtü‟l-Hanâbile, C. 2, s. 111.

117 Ġbnü‘l-Esir, el-Kâmil fi‟t-Tarih, C. 12, s. 357; Ġbnü‘l-Kıftî, Ġnbâh, C. 2, s. 117; Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 4, s. 100-101; Suyûtî, Bugye, s. 281; Ġbnü‘l-Ġmâd, ġezeratü‟z-Zeheb, C. 5, s. 68-69; Ġbn Receb, Tabakâtü‟l-Hanâbile, C. 2, s. 113; Kehhâle, Mu‟cemü‟l-Müellifin, C. 6, s. 46-47; Nusreddı n Bolellı , ―el-Ukberî‘nin Hayatı, ġahsiyeti ve Eserleri‖, Marmara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 4 (1986), ss.

401-413; Selami Bakırcı, “Ukberî” Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi (DĠA), Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam AraĢtırmaları Merkezi (ĠSAM), C. 42, s. 66-67.

118 Eserleri için bkz; Selami Bakırcı, “Ukberî” (DĠA), s. 67.

119 Ebu‘l-Bekâ el-Ukberî, et-Tibyân fî Ġ‟râbi‟l-Kur‟ân, Ġnebey Ktp., HO121, vr. 2b.

120 Ebu‘l-Bekâ el-Ukberî, et-Tibyân, vr. 8a.

gramatik açıdan ele alınmıĢ, kelimenin türü ifade edilmiĢtir. Ardından farklı yazım ve okuyuĢ Ģekilleri de gösterilerek farlılıklar ortaya konmuĢtur.

Türkiye kütüphanelerinde esere ait çok sayıda yazma nüsha bulunmaktadır.¹²¹ Eser ilk olarak 1859 yılında Tahran‘da basıldıktan sonra, farklı tarihlerde ve muhtelif Ģehirlerde baskılar yapmıĢtır. (Bulak, h. 1303; Delhi, h. 1899; Leknev, h. 1289; Kâhire, m. 1888; nĢr.

Ġbrâhim Atve Ġvâz, I-II, Kâhire 1380/1961, 1389/1969; nĢr. Ali el-Bicâvî, I-II, Kâhire 1972; nĢr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, Beyrût 1986.)¹²²

8. Ebu’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed es-Sehâvî (ö.

643/1245)

a. Hayatı

Kaynaklarda doğum tarihi 558/1163 ve 559/1164 olmak üzere iki farklı Ģekilde yer alan Ebü‘l-Hasen Alemüddîn es-Sehâvî, Mısır‘ın batısında küçük bir kasaba olan Sehâ‘da dünyaya gelmiĢtir.¹²³ Küçük yaĢlarda tahsil için Ġskenderiye‘ye gitmiĢ ve burada hadis dersleri almıĢtır.¹²⁴ Ardından Kâhire‘ye geçerek uzun yıllar rahle-i tedrisinde bulunacağı ġâtıbî ile tanıĢmıĢ ve kendisinden kırâat, nahiv ve dil alanlarında istifade etmiĢtir.

Eğitimine devam ettiği yıllarda imamlık vazifesinde bulanan Sehâvî, Ebü‘l-CüyûĢ Asâkir b. Ali, Ebü‘l-Cûd Gıyâs b. Fâris b. Mekkî, Ebü‘l-Kâsım Hibetullah b. Ali el-Bûsîrî, Ġsmâil b. Sâlih b. Yâsîn gibi âlimlerden de dersler almıĢtır.¹²⁵ Ardından DımaĢk‘a geçerek DımaĢk Camii‘nde ve kendi adına kurulan medresede ömrünün sonuna kadar talebe yetiĢtirmiĢtir.¹²⁶ Ebû ġâme el-Makdisî, ġemseddin Ebü‘l-Feth Muhammed b. Ali el-Ensârî, Abdüsselâm ez-Zevâvî, ReĢîdüddin Ebû Bekir b. Ebu‘d-Dûr, Cemâleddin Ġbrâhim b.

Dâvûd el-Fâzılî, Nizâmeddîn Muhammed b. Abdülkerîm et-Tebrîzî ve daha pek çok Ģahsiyet kendisinden tefsir, kırâat ve dil alanlarında istifade etmiĢtir.¹²⁷ Kırâat ilmindeki

121 Bkz; http://ktp.isam.org.tr/?url=ktpgenel/findrecords.php (15.05.2018)

122 Selami Bakırcı, “Ukberî” (DĠA), s. 66.

123 el-Hamevî, Mu‟cemü‟l-Üdebâ, C. 15, s. 65-66; Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 3, s. 27-28; ez-Zehebî, Siyeru A‟lami‟n-Nübelâ, C. 23, s. 122-124; ez-Zehebî, Tarihü‟l-Ġslâm ve Vefeyâtü‟l-MeĢâhir ve‟l-A‟lâm : h.

641-650, Beyrut: Dârü‘l-Kitâbi‘l-Arabi, 1998, s. 192-196; Ġbnü‘l-Cezerî, Gâyetü‟n-Nihâye, C. 1, s. 568-571.

124 Ġbn Hallikan, Vefeyâtü‟l-Âyân, C. 3, s. 340; ez-Zehebî, Ma‟rife, C. 2, s. 503; ez-Zehebî, Siyeru A‟lami‟n-Nübelâ C. 23, s. 122; Ġbnü‘l-Cezerî, Gâyetü‟n-Nihâye, C. 1, s. 569; ġemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed Dâvûdî, Tabakâtü‟l-Müfessirîn, Beyrut: Dârü‘l-Kütübi‘l-Ġlmiyye, t.y., C. 1, s. 425.

125 el-Hamevî, Mu‟cemü‟l-Üdebâ, C. 15, s. 65.

126ez-Zehebî, Ma‟rife, C. 2. s. 503-504; ez-Zehebî, Siyeru A‟lâmi‟n-Nübelâ, C. 23, s. 122-124.

127 Ġbnü‘l-Cezerî, Gâyetü‟n-Nihâye, C. 1, s. 569; Dâvûdî, Tabakâtü‟l-Müfessirîn, C. 1, s. 425-426.

yetkinliğiyle beraber hocası ġâtıbî‘nin eserlerini Ģerhetmekle de büyük bir Ģöhret bulmuĢ olan Ebu‘l-Hasen Alemüddîn es-Sehâvî 643/1245 yılında DımaĢk‘ta vefat etmiĢtir.¹²⁸

b. Eserleri

BaĢta Kur‘ân ilimleri olmak üzere hadis, siyer, fıkıh ve dil alanlarında sayısız eser kaleme alan es-Sehâvî‘nin kırâat ilmi ile ilgili eserleri Ģunlardır: Fethu'I-Vasît fi ġerhi‟l-Kasîd (ġerhu‟Ģ-ġatıbiyye), el-Vesîle ilâ KeĢfi‟l-Akîle, (ġerhu Râiyyeti‟Ģ-ġâtıbî fi‟r-Resm), Cemâlü‟l-Kurrâ ve Kemâmü‟l-Ġkrâ, el-Ġfsâh ve Gâyetü'l-ĠĢrâh fi'I-Kırâati's-Seb'a, Akve'I-Uded fi'I Kırâe, et-Tavdü‟r-Râsih fi'I-Kırâe, Nesru'd-Dürer fi'I-Kırâe, Merâtibü'1 UsûI ve Garâibü'I-FüsûI fi'I-Kırâe, et-Tebsıra fî Sıfâtı'l-Hurûf ve Ahkâmi'I-Medd, Minhâcü‟t-Tevfîk ilâ Mâ‟rifet‟t-Tahvîl ve‟t-Tahkîk, Hidâyetü‟l-Murtâb ve Gâyetü‟l-Huffâz ve‟t-Tullâb, Umdetü‟l-Müfîd ve Uddetü‟l-Mücîd fi Ma‟rifeti‟t-Tecvîd.¹²⁹

el-Vesîle ilâ Keşfi’l-Akîle

HO721 numarada bulunan eser 97 varak, 19 satırdır. Müstensihi bilinmeyen nüshanın Ġstinsah tarihi 827/1424 senesidir. Gayet güzel bir nesih hatla yazılmıĢ olan eserde ilk sayfalarda (vr. 1a-2b) yer yer kurt yeniklerine rastlanılmaktadır. Eser, resmü‟l-mushâf konusu ile ilgilidir.

HO721 numarada bulunan eser 97 varak, 19 satırdır. Müstensihi bilinmeyen nüshanın Ġstinsah tarihi 827/1424 senesidir. Gayet güzel bir nesih hatla yazılmıĢ olan eserde ilk sayfalarda (vr. 1a-2b) yer yer kurt yeniklerine rastlanılmaktadır. Eser, resmü‟l-mushâf konusu ile ilgilidir.

Belgede BURSA ĠNEBEY KÜTÜPHANESĠNDE BULUNAN KIRÂAT VE TECVÎD ĠLMĠNE DAĠR YAZMA ESERLER (sayfa 37-0)