Manas Destanı Üzerinde Çalışmalar

Dünyadaki en uzun destan olan Manas Destanı hakkında Türkiye’de 80 yılda tespit edebildiğimiz kadarıyla 360’tan fazla çalışma yayımlanmıştır. Bunların 299’u bilimsel makalelerden oluşmaktadır. Manas Destanı hakkında Türkiye’de 43 kitap ve pek çok kitap içinde bölüm yayımlanmıştır. Günümüze kadar Türkiye’de Manas Destanı ile ilgili 20 tez başarıyla savunulmuştur. Manas Destanı ile ilgili ilk makale ve ilk bitirme tezi 1934 yılında hazırlanmıştır. Türkiyeli bilim adamları uzun yıllar Radlov’un Manas Destanı hakkında yazdıklarından istifade ettiler. Manas Destanı’nın Türkiye’de tanıtılmasında Abdülkadir İnan’ın emeği büyüktür. 1972 yılında Türkiye’de Manas Destanı hakkında ilk kitap basılmış ve ansiklopedilerde destan ile ilgili maddeler yayımlanmaya başlamıştır. Kırgız Cumhuriyeti’nin 1990 yılında bağımsızlığına kavuşması ve 1995 yılında Manas Destanı’nın 1000.Yılı kutlamaları destan ile ilgili Türkiye’deki yayımlarda patlamanın yaşanmasına neden olmuştur (İsakov, 2015:1). Biz burada en önemli çalışmalara yer vermek istedik. Diğer bir değişle isim soy isim ve konularına yer vermek yeterli kanatindeyiz. Çünkü üzerinde çalıştığımız tez de günümüze kadar hiç ilim camiasında hiç çalışmamış bir konudur. Dolaysıyla asıl konumuz üzerinde durmayı düşündük.

Çokan VALİHANOV: (1835:1865) – Kazak Türk’ ü bir folklorcu, tarihçi ve araştırmacı. Çokan Valihanov 1856 yılında Kırgızlar arasında yaptığı seyahat sırasında

35

Manas destanını keşfetmiş ve bunu 1861 yılında Rus Cografya Derneği’nin “İzvistya” dergisinde yayımladığı “Congarya eskisi” başlıklı etüdünde haber vermiştir.

RADLOFF, Vasiliy: (1837-1918) -1869 yılında tesbit ederek 1885’de yayımlamıştır. Manas destanı hakkında çalışmasının önsözünde şöyle ifade kullanmıştır: “Kazak-Kırgızlarda başlıca lirik, sarp dağlık “Kazak-Kırgızlarda ise destani şiir gelişmiştir. Bu destani şiir halk edebi ürünlerinin bütün janrlarını, lirik şiirlerini kendisine çekmek ve yutmakla kalmamış bütün mensur hikaye ve masalları da kendi bünyesinde yoğurmuştur...”

TOKTOGAZI, Cusup: (1864-1933) - “Manas” destanının ilk derlemecilerindendir. ALMAŞİ:(1867-1933) –Macar araştırmacı, yazar ve etnograf. Isık-Köl’e kadar gidip araştırmış bir bilim adamı.

ARABAYEV, İşenaalı:(1882-1938) –İlk Kırgız folklor ve “Manas” destanı araştırmacısıdır. S. Oroznakov’un varyantını yazmaya çalıştı.

MİFTAKOV, Kayum: (1882-1949) –Başkurt asıllı tanınmış pedagog ve folkloristtir. Kırgız folklorunu 1916 yılından başlayarak derlemeye başlamıştır. Sagımbay Orozbakov

ve Moldobasan’dan destan derlemiştir. Togolok Molda’dan “Semetey”,

Musulmankulov’dan “Canış-Bayış” v.b. destanlarla ilgili tüm araştırmaları yapmış bir halkbilimcidir.

ABDIRAHMANOV, Ibrayım: (1888-1967)–Tanınmış Manas araştırmacısı, derlemecisi ve manasçı. Meşhur manasçı Sayakbay Karalayev’den “Manas”, “Semetey”, “Seytek”, “Er Töştük” ü; Sagınbay Orozbakov’un varyantından “Manastın Balalık Çagı”, “Alooke han”Abdırahmanov aynı zamanda kendisi iyi bir manasçıdır.

YUDAHİN, Konstantin : (1890-1975) –Türkoloji uzmanı, Kırgız dili ve folkloru araştırmacısıdır. Kırgızca-Orusça Sözdük, (1940, 1960) Orusça-Kırgızça Sözdük, (1940, 1956) adlı çalışmaları hala günümüze kadar kullanılmaktadır.

AVEZOV, Muhtar : (1897-1961) - 1920 yılından itibaren sık sık Kırgız Türkleri arasında bulanan Avezov, Kırgız edebiyatı çalımalarına öncülük eden bilim adamlarındandır. Tügölbay Sıdıkbekov, Kasımaalı Bayalinof, Temirkul Ümitaliyev gibi Kırgız yazar ve şairlerle fikir alış verişinde bulunmuş ve onların eserleri ile

36

ilgili yorumlar yapmıştır. (Manas Entsiklopediya I 1995:110). Avezov’un Kırgız edebiyatı ile bilimsel anlamda tanışklığı, 1929-1930 yıllarında Taşkent’teki Orta Asya Millî Üniversitesi Şıgıstanuv (Doğuyu Tanıma) Fakültesinde yüksek lisans öğrenimi gördüğü sıralarda, Manas Destanı ile ilgili malzeme topladığı dönemlerde başlamıştır. Yazar, bu dönemde topladığı malzemeden hareketle yazdığı “Kırgız Dastanı Manas” başlıklı makaleyi Kazak Edebiyeti gazetesinin 30 Ocak 1936 tarihli sayısında, daha sonra da Rusça olarak “Geroyçeskaya poema Kirgizskogo naroda” başlığı ile Kazaxstankaya Pravda’da 28 Eylül 1938’de yayımlamıştır. Avezov, daha sonra bu makalesini genişleterek bir monografi boyutuna getirmiş ve Kirgizskiy geroyçeskiy epos “Manas” başlığı ile Er Jıldar Oyları(1959) ve Mısli raznıx let(1961) isimli kitaplarına Rusça olarak almıştır. Yazarın makalesi, Aykın Nurkatov tarafından özet olarak Kazak Türkçesine çevrilmi ve Manas Destanının Kazak Türkçesine aktarılıp 1961 yılında “Manas”- Kırgız Xalkının Batırlık Eposı (1961) adı ylayayımlanan dört ciltlik metninin birinci cildine “Manas”- Kırgız Xalkının Batırlık Dastanı başlığı ile önsöz olarak alınmıştır. Daha sonra makalenin tamamı yine Aykın Nurkatov tarafından Kazak Türkçesine çevrilmi ve Vakıt Cene Edebiyet (1962) isimli kitapta yayımlanmıştır.Bu çalışma yazarın Şıgarmalar adı altında toplanan külliyatının 11. cildinde de yer almaktadır (Yıldız, 2009:5). Meşhur rahmetli yazarımız Cengiz Aytmatov ile birlikte Manas destanı hakkında bir kaç araştırması ve kayıtları mevcuttur.

TINISTANOV, Kasım : (1901-1938) –10 Eylül 1901 yılında Isık Köl’de dünyaya gelmiştir(Bektenov, 1991:1). Manas destanını Rusçaya çeviren ilk folklorcuların birisidir. KARASAYEV, Husain : (1905-1998) - 1931 yılında manasçı Sayakbay Karalayev’den derleme çalışmaları yapmıştır. “Manas” araştırmalarında ilk defa “manasçı”terimini bilim dünyasına tanıtmıştır.

RAHMATULLİN, Kalim : (1903-1946) –1927 yılından itibaren ilmi araştırmalarına başlamıştır. O,

1. Ulu PATRİOT-Ukmuştuu Manas, Frunze, 1943 2. Manas menen Almambet

3. Tvorçestvo Manasçi

37

TOKOMBAYEV, Aalı : (1904-1988) –Aalı Tokombayev, özellikle destanın değişik varyantların basımı ile yakından ilgilenmiştir. Bu meslelerini, “Manas” Üçiltik Eposunun Eldüülügü Cönündögü Maselege Karatave “MANAS” Kırgız Elinin Eposu kitaplarında toplamıştır.

ABRAMZON, : (1905-1977) – Başlıca makaleleri şunlardır: 1. Baatırdık Manas Eposu Kırgız Madaniyatının Esteligi 2. Kırgızdın MANAS Eposundagı Etnografiyalık Suyjetler 3. Kırgızdın Baatırdık Manas Eposu-Etnografiyalık Bulak

BERNŞTAM, Aleksandr : (1910-1956)–Tanınmış tarihçi, arkeolog ve etnograftır. Özellikle destanın ortaya çıkış devri ve destan kahramanlarının etmo-genetikleriyle ilgilenmiştir. “MANAS” destanıyla ilgili yirmiden fazla makalesi 1940-1950 yılları arasında “Sovettik Kırgızstan”, “Veçerniy Leningrad” gazetelerinde yayınlanmıştır. ORUZBAYEVA, Bübüyna : (1924:2012) – Kırgız Türkçesi araştırmacısıdır. 150’ye yakın bilimsel araştırması vardır. Önemli çalışmaları:

1. Manas Eposundagı Etnonimder menen Kırgızça Uruu-Uruk Attarındagı Okşoştuktar, Frunze, 1970.

2. Manas Eposundagı Turmuştuk Leksika(Yılmaz, 1999:67).

Manas destanı tüm ilim adamları için ortak bir konu olmuştur. 2008 yılında Çin’ler kendi malı olarak dünyaya ilan etmeye kalkmışlardır. Hatta ciddi anlamda projelere imza atmışlardır. Fakat Çin’in malı olmadığı tüm dünyaca belli iken bir takım olumsuz teşebbüslerde bulunmuşlardır.

Günümüzde İlimler Akademisinde Manas destanı hakkında tüm çalışmalar başlatılmıştır. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi başta olmak üzere tüm Üniversitelerde “Manas taanuu“dersleri öğretilmektedir. Bunun dışında yüksek lisans ve doktora öğrencilerin çoğulu Manas destanı projesi altında destana dair her alanda çalışmaktadırlar.

Manas destanı hakkında Türkiye’de de son derece önemli çalışmalar yapılmıştır. İki kardeş ülke arasında en üst seviyede projelere imza atılmıştır. Biz burada Türkiye’de yapılmış özetle önemli çalışmalara yer vermeyi düşündük. Çünkü Türkiye’de Manas

38

destanı hakkında yukarıda da belirttiğimiz gibi çok sayıda çalışmalar yapılmıştır ve hala da çalışılmaktadır.

TEZLER

ATAK, Seyyit Ahmet; Manas Destanı’nda Ahlak Anlayışı, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstit üsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999, 93 s.

EROĞLU, Cemal; Türk Sosyo-kültürel Yapısı İçinde Manas Destanı, Sakarya ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstit üsü, Yüksek Lisans Tezi , 1996, 127 s.

RAHMİ, Mehrure; Dede Korkut ve Manas’ta Bazı Benzeyişler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi, İstanbul, 1935

YILDIZ, Naciye; W.Radlow’un Derlediği Manas Destanındaki Kırgız Kültürü İle İlgili Tesbitler ve Değerlendirmeler, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994, 1243 s.

YILMAZ, Mehmet; Manas Destanının Epik Kurallara Göre İncelenmesi, Atatürk Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, Doktora Tezi, 1999, 518s.

KİTAPLAR

BİLGİNER, Recep; , Manas ÖlümsüzKahraman Opera 2Bölüm Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara, 2001, VIII+221 s. BOZKURT, Fuat: (Derleyen); Manas Destanı, (Resimleyen: Semih Poray), Cem Yayınevi, İstanbul, 1991, 86s.

CUMAKUNOVA, Gülzura; Manas Destanı Kırgız Edebi Dilinin Tarihi Kaynağı, Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA)Yay., Ankara, 1995, 208s.

İNAN, Abdulkadir; Manas Destanı, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Türk Kültürü Kaynak Eserleri, MilliEğitim Bakanlığı Yay., İstanbul, 1972, IV+267 s.

İNAN, Abdulkadir; Manas Destanı,Kültür ve Turizm Bakanl ığı Yay., Ankara, 1985, 218 s.

39

NASKALİ, EmineGürsoy; Wilhelm Radloff Manas DestanıKırgız Türkçesi MetinTürkiye Türkçesi Çevirisi,Türksoy Yay. Ankara, 1995, 278 s.

OKTAY, Osman; Manas Destanı / Manas Diye Bir Çocuk - Arslan Manas,(Çizen: Denge Animasyon), Birleştirilmiş İkinci Baskı, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1995, 90 s

TİKA; Manas, Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) Yay., Ankara, 1995, 172 s. YILDIZ, Naciye; Manas Destanı (Wilhelm Radloff) ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit ve Tahliller, Atatürk Kültür, Dil ve TarihYüksek Kurumu Türk Dil KurumuYay., Ankara, 1995, XI+956 s.

YUSUPOV, Keneş (Nesir Halinde Yazan), Manas Destanı, (Türkiye Türkçesine Aktaranlar: Fikret Türkmen-Alimcan İnayet ), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara, 1995, 274 s.

AKMATALİYEV, Abdıldacan; “Manas, S. Orazbakov’un Akademik Yayınında”, (Aktaran: Roza Abdykovlova), Manas Destanı ve Etkileri Uluslararası Bilgi Şöleni (Ankara, 21-23 Haziran 1995 – Konya, 24-26 Haziran 1995), AtatürkKültür, Dil ve TarihYüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara, 1995, s. 23-26

AYTMATOV, Cengiz; “Kadim Kırgız Ruhunun Zirvesi”, (Aktaran: Ali Akbaş – İklil Kurban), Kardaş Edebiyatlar, Sayı 3, Erzurum, 1982, s. 3-8

CANPOLAT, Mustafa; “Manas Nasıl Çevrilmeli”,Manas Destanı ve Etkileri Uluslararası Bilgi Şöleni (Ankara, 21-23 Haziran 1995 – Konya, 24-26 Haziran 1995), Atatürk Kültür, Dil ve TarihYüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara, 1995, s. 59-62

ÇENGEL,Hülya Kasapoğlu; “Manas Destanı’nda Heyecan ve Coşku Cümleleri”, Manas 1000 Bişkek Bildirileri (Bişkek 26-31Ağustos 1995), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara, 1997, s. 127-138

40

ÇOROTEGİN, Tınçtıkbek; “Kaşgarlı Mahmut’un Divan’ı ve Manas Destanında Doğu Türklerinin Savaşları”, Bozkırdan Bağımsızlığa Manas, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara, 1995, s. 160-164

ERCİLASUN, Ahmet Bican; “(YüzüncüYıl Üniversitesi Manas Bilgi Şöleni) Değerlendirme Konuşması”, YüzüncüYıl Üniversitesi Manas Bilgi Şöleni Bildirileri 12-13 Ekim 1995, Van, s. 114-124

İNAN, Abdulkadir; “Kırgız Dil Yadigarlarından Manas Destanı”, Makaleler ve İncelemeler, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yay., 2. Baskı, Ankara, 1987, s. 99-103

İNAN, Abdulkadir; “Manas Destanı II”, Makaleler ve İncelemeler, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu,Türk Tarih Kurumu Yay., 2. Baskı, Ankara, 1987, s. 111-113 SAKAOĞLU, Saim; “Destan Kahramanlarının Doğuşu:Er Manas ve Anadolu Türkleri’ndeki Benzerleri”, XII.Türk Tarih Kongresi 12-16 Eylül 1994, C. II, TTK Yay., Ankara, 1999, s. 443-453

ZÜLFİKAR, Hamza; “Bişkek’te Uluslararası Manas 1000 Kutlamaları”, Türk Dili, Sayı 526, Ankara, Ekim 1995,s. 1077-1083(Demir, 2003:63).