Verimlilik göstergeleri, yaklaşım düzeyine göre ve verimlilik ölçümünde girdi ve çıktının hesaplara ne şekilde dahil edildiğine göre iki başlık altında sınıflandırılmaktadır.65 Verimlilik ölçümünde kullanılan göstergelerin sınıflandırılması Tablo 1’ de görülmektedir. 63 Ramsay, s. 32 64 Ramsay, s.32-33 65
İlknur Yavuz, Verimlilik ve Etkinlik Ölçümüne Yeni Yaklaşımlar ve İllere Göre İmalat Sanayinde Etkinlik Karşılaştırmaları, Milli prodüktivite Merkezi Yayınları No:667, Ankara, 2003
Tablo 1: Verimlilik Göstergeleri Sınıflandırması
Kaynak: Yavuz, 2003, s.17
Yaklaşım düzeyine göre verimlik göstergeleri makro ve mikro olarak iki alt gruba ayrılmaktadır. Makro göstergeler, ulusal düzeyde verimlilik düzeyini belirlemek için kullanılmaktadır. Mikro göstergeler ise işletme düzeyinde ya da daha alt birimlerde verimlilik düzeyini ifade etmektedir.
Girdi ve çıktının hesaplara ne şekilde dahil edildiğine göre yapılan verimlilik göstergelerinde ise çıktı ve girdi olarak ne kullanıldığı önemlidir. Makro ve mikro düzeyde fiziksel çıktı olarak ton, metre vb. veriler kullanılabilir. Ancak parasal değerler kullanılacaksa, verimlilik düzeyine göre çıktı olarak neyin seçildiği önemlidir. Hem makro hem de mikro düzeyde parasal veya fiziksel verimlilik hesap edilebilir. Girdiler işçilik, hammadde/malzeme, sermaye, enerji veya bilgi olabilir. Kullanım amacına göre girdiler, fiziksel yada parasal olarak yada ortalama yada marjinal olarak ifade edilebilir. 66
Üretim faktörlerinin bir kısmı veya tamamının hesaplamalara alınmasına göre verimlilik göstergeleri üç grupta toplanabilir:
1.4.4.1 Toplam Faktör Verimliliği
“Toplam faktör verimliliği, belli bir ürerim faaliyeti sonucunda elde edilen üretim miktarının, bu üretimin elde edilmesinde harcanan toplam üretim faktörleri miktarına oranıdır.”67 66 Yavuz, s.16-17 67 Acar, s.76
Fiziksel / parasal ifade edilişine göre
Girdi faktörlerinin bir kısmı yada tamamının hesaplamalara alınmasına göre
Hesaplamada toplam girdi/çıktı yada değişim olarak girdi/çıktı kullanılmasına göre Makro Fiziksel Toplam faktör verimliliği Ortalama verimlilik Mikro Parasal Kısmi verimlilik Marjinal verimlilik
Yarı fiziksel Yarı parasal
Girdi ve çıktının hesaplara ne şekilde dahil edildiğine göre
V E R İ M L İ L İ K Yaklaşım Düzeyine göre
Toplam faktör verimliliği formül olarak şu şekilde ifade edilebilir: Toplam sistem çıktısı Toplam Üretim Miktarı Toplam Faktör
Verimliliği = Toplam sistem girdisi = Toplam Girdi Miktarı
Bütün girdilerin hesaba katılması bu göstergenin hesaplanmasını zorlaştırmaktadır. Üretim girdilerinin aynı paydada toplanabilmesi için, aynı ölçü birimine çevrilmeleri gerekmektedir. Bu nedenle uygulamada girdilerin miktarları parasal değere dönüştürülerek hesaplama yapılmaktadır. Ancak çıktı ve girdi fiyatlarının birçok unsurdan etkilenmesi nedeniyle ölçüm sonuçlarının uzun vadede karşılaştırılabilir olmasını engellemektedir.
1.4.4.2 Kısmi Verimlilik
Kısmi verimlilik elde edilen toplam üretim miktarının belirli bir girdiye oranıdır. Bulunan ölçüm o girdinin ismiyle adlandırılır. Tek girdinin kullanılması nedeniyle bu ölçümlerin hesaplanması daha kolaydır. Ancak sonuçlar değerlendirilirken bütün kısmi verimlilik ölçümlerinin beraber yorumlanması daha yararlı olacaktır.
Toplam sistem çıktısı Toplam Üretim Miktarı Kısmi Verimlilik =
Tek faktör girdisi
=
Tek Girdi Miktarı
Üretim Miktarı İşgücü Verimliliği = İşgücü Miktarı Üretim Miktarı Makine Verimliliği =
Makine Miktarı x Makine saati
Üretim Miktarı Malzeme Verimliliği =
Malzeme Miktarı
Üretim Miktarı Sermaye Verimliliği =
Uygulamada en çok kullanılan kısmi verimlilik göstergesi işgücü verimliliğidir. İşgücü miktarı için, çalışan işçi sayısı veya adamxsaat değerleri kullanılmaktadır.
1.4.4.3 Çoklu Faktör Verimliliği
Çoklu faktör verimliliği, toplam çıktı ya da çıktının bir bölümü ile girdilerin birkaç çeşidi arasındaki ilişkileri ölçen oranlardır.
Çıktı Çoklu Faktör Verimliliği =
İşgücü +Enerji veya
Çıktı Çoklu Faktör Verimliliği =
Malzeme +Enerji
1.4.5 Verimlilik Artırma Teknikleri
Verimliliği arttırmak üzere kullanılan pek çok teknik bulunmaktadır. Bu teknikler çoğunlukla bilgi toplama ve iş etkinliğini arttırmaya yöneliktir. Teknikler iki ana başlık altında toplanmaktadır. Tablo 3’de bu iki grup yaklaşım altında bulunan teknikler sıralanmıştır.
• Teknik yaklaşım-mühendislik yöntemleri
• Davranışsal yöntemler Tablo 2: Verimlilik Arttırma Teknikleri
Teknik yaklaşım-mühendislik
yöntemleri Davranışsal yöntemler
İş Etüdü=Metot Etüdü + İş Ölçümü İş Basitleştirme
Pareto Analizi
Tam Zamanında Üretim Yöntemi Değer Analizi Yolu İle Yönetim Maliyet-Fayda Analizi Sıfır Bazlı Bütçe Maliyet-Verimlilik Tahsisi Örgüt Geliştirme Beyin Fırtınası Güç-Alanı Analizi
Nominal Gruplama Tekniği
Kaynak: Prokopenko, s.147-179 bilgilerden faydalanılarak tez yazarı tarafından oluşturulmuştur.
1.4.6 Verimlilik ve Metot Etüdü ilişkisi
Bu çalışmanın ana konusunu oluşturan metot etüdü, Tablo 3’de görüldüğü üzere verimlilik arttırma tekniklerinden biridir.
Metot etüdü, daha kolay ve daha etkin yöntemlerin geliştirilip uygulanmasını sağlayan bir teknik olup, doğrudan kaynakların kullanımını azaltan bir etkiye sahiptir. Metot etüdü uygulanacak iş, önce detaylı bir şekilde kaydedildikten sonra eleştirel olarak incelenmektedir. Eleştirel olarak incelemede amaç, ürünün fiziksel durumunda veya biçiminde değişmeleri sağlayan işlem sayısını arttırmak, diğer etkinlikleri azaltmaktır. Diğer bir deyişle metot etüdü verimsiz etkinlikleri ortadan kaldırmaya yönelik bir tekniktir.
Verimlilik ise bir üretim veya hizmet süreci sonunda üretilmiş üretim miktarı ile bu üretim miktarını üretmek için kullanılan üretim kaynaklarının arasındaki orandır. Matematiksel ifade ile çıktı/girdi oranıdır. Metot etüdünün amacı kullanılan kaynakları azaltmak olduğuna göre, azalan girdi (çıktı miktarı artmasa dahi) verimliliğin artmasını sağlayacaktır. Bu nedenle metot etüdü en önemli verimlilik arttırma tekniklerinden biridir.
Bir verimlilik arttırma tekniği olan metot etüdü, 2. bölümde daha detaylı olarak incelenecektir.
İKİNCİ BÖLÜM