Malda Muhtaç ve Yoksulun Hakkı

Allah Teâlâ’nın “Onların mallarında muhtaç ve yoksullar için bir hak vardı”

buyruğunda, bazı müfessirlerin, burada ‘bir hak’ ile ne kastedildiği hususunda iki görüş ileri sürdüğü görülmektedir. Bu konuda izahlar şöyle yapılmıştır:

480 Süyûtî, a.g.e., XIII, s. 670.

481 el-Bursevî, a.g.e., IX, s. 154.

482 İbn Kesîr, a.g.e., XIII, s. 213.

483 Âl-i İmrân, 3/17.

484 İbn Kesîr, a.g.e., XIII, s. 213.

485 el-Buhârî, Kitâbu’s-Selat, 1145.

486 es-Sâbûnî, a.g.e., I, s. 190.

84 Birincisi: Muhammed b. Sîrîn, Katâda ve İbn Ebî Meryem’e göre âyette geçen ifadeden maksat zekâttır.⁴⁸⁷ İbnü’l-Arabî de bu görüşün kuvvetli olduğunu söylemiştir.⁴⁸⁸ Zira Cenab-ı Hak Meâric Sûresi’nde ِمو ُرْحَمْلا َو ِلِئاَّسلِ ل ٌموُلْعَّم ٌّقَح ْمِهِلا َوْم َأ يِف َو “Onlar ki, mallarında bilinen bir hak vardır: Dilenene ve yoksula”⁴⁸⁹ diye buyurmaktadır. Kurtubî’ye göre ٌّقَح ٌموُلْعَّم ‘belli hak’; şeriatın, miktarını, türünü ve zamanını belirlemiş olduğu zekattır. Zekâtın dışındaki sadakalar ise belirlenmiş değildir; çünkü bu hakkın miktarı, cinsi belli olmadığı gibi; vakti de belirlenmemiştir.⁴⁹⁰ ez-Zuhaylî de âyette geçen ‘bir hak’ kelimesinin ‘zekât’

olarak anlaşılmasının doğru ve cumhurun görüşü olduğu açıklamasında bulunmaktadır.⁴⁹¹ Diğer bir görüşe göre bu sûrede, zengin mü’minlerin mallarında fakirlere belli bir pay bulunduğunun yani onların, fakirlere muayyen miktarda muavenet ettiklerinin belirtilmesi, zekâtın Medine’de değil, tâ ilk Mekke yıllarında farz kılındığını göstermektedir.⁴⁹² Malın bir miktarını fakirlere vermek şeklindeki sadakanın (zekât) Mekke devrinin ilk yıllarından beri farz olduğu da söylenmiştir.⁴⁹³ Üstelik bunun, eskiden beri Arap toplumunda var olduğunu, Kur’ân-ı Kerîm’in bazı âyetleri kanıtlamaktadır.

Ancak bu miktar, Medine devrinde Hz. Peygamber (s.a.v)’in tatbikatıyle açıklığa kavuşturulmuştur.⁴⁹⁴

İkincisi: Rivayet olunduğuna göre buyrukta geçen ‘bir hak’ kelimesinden maksad zekat değil, belki ‘bol bir nasip’ diye tefsir edilmiştir. Çünkü bu sûrenin Mekkî ve zekatın Medine’de farz kılınmış olması dolayısıyladır.⁴⁹⁵ Bu hususta, İbn Abbas âyeti açıklarken

“Bu zekât dışında olan bir haktır. Kişi bu hakkı vererek akrabalık bağlarını güçlendirir, misafirini ağırlar veya yoksul olan birine yardım eder” demiştir. Ayrıca İbn Ebî Şeybe’nin söylediğine göre İbrahim âyeti, “Öncekiler mallarında zekât dışında verilmesi gereken bazı haklar olduğunu düşünürlerdi” şeklinde izah etmiştir.⁴⁹⁶ Bursevî de Cenab-ı Hakk’ın bu âyette yardıma muhtaç diğer insanları saymaksızın ‘dilenci ve yoksulu’ beyan etmesinin sebebini; Rasûlullah (s.a.v)’in: “kuşkusuz ki zekât dışında da malda bir hak

487 el-Mâverdî, a.g.e. V, s. 366.

488 İbnü’l-Arabî, Ebî Bekr Muhammed b. Abdillah, Ahkâmü’l-Kur’ân, IV, 3.b., Dârül-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1424/2002, s. 166.

489 Meâric, 70/24-25.

490 el-Kurtubî, a.g.e., XVII, s. 38.

491 ez-Zuhaylî, a.g.e., XIV, s. 19.

492 Ateş, Süleyman, Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri, V, Milliyet Y., İstanbul, 2000, s. 2524.

493 Havvâ Said, a.g.e., XIV, 158.

494 Ateş, Süleyman, a.g.e, VI, s. 2524.

495 Elmalılı, a.g.e., VII, s. 256.

496 Süyûtî, a.g.e., XIII, s. 674.

85 vardır”⁴⁹⁷ buyurduğu üzere, bundan kastedilenin, farz olan zekâtın dışındaki nâfile sadakayı belirtmek içindir, diye açıklamıştır.⁴⁹⁸ İbn Kesîr ise âyette geçen ‘bir hak’

ifadesini “dilenen ve yoksullar için ayırdıkları miktarı belli bir pay” diye açıklamıştır.⁴⁹⁹ Mevdûdî, mezkûr ifadeyle şer’an farz olan zekâtın kastedilmediğini ve aksine bu zekât verildikten sonra gücü yeten bir mü’minin şeriatın mecbur kılmasının dışında, kendi malı içinde duyduğu ve gönülden vermeyi arzu ettiği bir hak olarak nitelendirmektedir.⁵⁰⁰

Allah Teâlâ’nın hitabında ‘muhtaç’ ve ‘yoksul’ diye çevirdiğimiz sâil ve mahrûm kelimelerinin anlamı hakkında değişik yorumlar yapılmıştır. Yaygın olarak İbn Abbas, Said b. el-Müseyyib ve başkalarının yorumlarına göre sâil, fakirliğinden ötürü insanlardan dilenen kimsedir.⁵⁰¹

Mahrûm sözcüğü ise iki şekilde açıklanmıştır:

Birincisi: Zorunlu olarak istemeyen; doğadaki insan dışı, bakıma muhtaç olan canlılar olduğu söylenmektedir. Elbette ki insan bu canlılar için de hak olduğunu bilmeli ve onların haklarını ödemelidir.⁵⁰² Nitekim, Yüce Allah Tâhâ Sûresi’nde ْمُکَماَعْنَا ا ْوَع ْرا َو اوُلُک

“Yiyiniz ve hayvanlarınızı otlatınız”⁵⁰³ diye buyurmuştur. Ayrıca Resulûllah (s.a.v) bir hadis-i şerifinde şöyle buyurmuştur: ٌر ْجَا ی َرَح دَبَک ِ لُکِل “Ciğer taşıyan her mahlukattan ötürü bir ecir vardır.”⁵⁰⁴ Bir başka rivâyette ise, Ömer b. Abdu’l-Aziz Mekke’ye giderken yolda bir köpek yanına gelmiş. Ömer (r.a) da bir koyunun kolunu alarak onu köpeğe atmış ve mahrûm (yoksul)un bu olduğunu söylerler, demiştir.⁵⁰⁵

İkincisi: İffetinden dolayı istemeyen, kimseye derdini açmayan, ihtiyaçlarını bildirmeyen kimselerdir. Bu açıklama, Katâde ve ez-Zührî’nin görüşüdür.⁵⁰⁶ Bu konuda, Ebû Hureyre’den gelen rivâyete göre Hz. Peygamber (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Miskin bir ve iki hurma, bir ve iki yiyeceğin savuşturduğu kişi değildir. Denildi ki: “O halde

497 Tirmizî, Kitâbu’z-Zekât, 665.

498 el-Bursevî, a.g.e., IX, s. 156.

499 İbn Kesîr, a.g.e., XIII, s. 214.

500 el-Mevdûdî, a.g.e., V, s. 505.

501 el-Kurtubî, a.g.e., XVII, s. 38.

502 Yılmaz Hakkı, Nüzul Sırasına Göre Tebyînü’l-Kur’ân İşte Kur’ân, VII, 1.b., İşaret Y., İstanbul, 2009, s. 24. Ayrıca bkz: er-Râzî, a.g.e., XXVIII, s. 206.

503 Tâhâ, 20/54.

504 el-Buhârî, Musâkât, 6009.

505 İbn ‘Atiyye, a.g.e., VIII, s. 68; el-Kurtubî, a.g.e., XVII, s. 38.

506 İbn Kesîr, a.g.e., XIII, s. 214.

86 kimdir miskin?” Peygamber (s.a.v) de “Miskin, kendisini ihtiyaçtan kurtaracak hiçbir şey bulamayan, bununla birlikte fark edilmediği için de kendisine tasaddukta bulunulmayan kimsedir. İşte âyetteki ‘mahrûm’ budur. buyurmuşlardır.⁵⁰⁷

Kurtubî, ‘mahrum’ ifadesini, “maldan yana mahrumiyet içerisinde olan kimseye denir” diye açıklamıştır.⁵⁰⁸ Taberî’nin bildirdiğine göre İbn Abbas’a mahrûm olan kişinin kim olduğu sorulunca: “Mahrûm olan kişi İslam’da kendisine ait ayrılmış payı (maaşı) olmayan kişidir” diye cevap vermiştir.⁵⁰⁹ İbn Vehb, Mâlik’ten şöyle dediğini rivayet etmektedir: Yoksul, rızıktan mahrum bırakılan kimsedir. Kurtubî, bunun güzel bir açıklama olduğunu ve bütün görüşleri kapsadığını da söylemiştir.⁵¹⁰ Taberî ise, “mahrum hangi sebepten nâşi olursa olsun hiçbir malı bulunmayan ve malı tamamen gitmiş olan kimsedir” diye açıklamıştır. Elde edebilmek gücünün bulunup bulunmaması ile malının yahut mahsulünün bir afet ve benzeri bir sebep dolayısıyla telef olmuş olması da fark etmez, şeklinde yorumlamıştır.⁵¹¹

20. Yeryüzünde gerçekten yakîn ehli için âyetler vardır, 21. Kendi nefislerinizde de, görmüyor musunuz? 22. Gökte de sizin rızkınız ve size vâdedilen şeyler vardır, 23.

Göğün ve yerin Rabbine and olsun ki, o sizin konuşmanız gibi haktır.

3. İçerdiği Konular ve Tefsiri

Bu âyetlerde Allah Teâlâ, insanların doğruyu bilmeden inanmamalarını, kesinlikle etrafındaki âyetleri de dikkete alarak bir kanaat sahibi olmalarını istemektedir. Bilindiği gibi, Kur’ân-ı Kerim hem âfâk (dış dünya, görünen evren) hemde enfüsteki (iç dünya,

507 Ebû Dâvûd, Kitâbu’z-Zekât, 23, (hadis no 1632).

508 el-Kurtubî, a.g.e., XVII, s. 38.

509 et-Taberî, a.g.e., XXI, s. 511.

510 el-Kurtubî, a.g.e., XVII, s. 38.

511 et-Taberî, a.g.e., XXI, s. 511.