III. Mesîhî’nin Eserleri
1. BÖLÜM
3.1. Mesîhî Dîvânı’nda Teşbihler
3.1.1. Teşbih Unsurlarından Birinin veya Birkaçının Bulunup,
3.1.2.1. Maklûb Teşbih
Beñzedimez çü senüñ ḫancerüñe mâh-ı nevi
Nâr-ı ġayretde nice cân eridür zerger-i çarḫ (31/3)
Meh ruḫlarıña beñzeyimez kim yüzi kirdür
Şekker lebüñe öykünemez başı aġırdur (75/1)
Niçün öykündüñ ruḫ-ı yâra diyü her şeb mehüñ
Başına yılduzlar üşer bir büyük hengâmedür (84/3)
Öykündügine gün yüzüñe mâh çârdan
Bir pâre od olup ġażab[ın]dan yanar şemc (115/6)
270 Bu beyitte yer alan belîğ teşbih, Farsça tamlama ile kurulmuştur.
271 Bu beyitte yer alan belîğ teşbih, Farsça tamlama ile kurulmuştur.
272 Bu beyitte yer alan belîğ teşbih, Türkçe tamlama ile kurulmuştur.
107 Alnuñda iki ḳaşuña öykünmege cânâ
Bir ayda iki kerre egilür beli mâhuñ (140/2)
Öykündi diyü yâr-ı gül-endâma âfitâb
Her gün felek getürür anuñ başına zevâl ( 142/4)
Öykündi gerçi lebleriñe ey nigâr lacl
Ṣoñra yüzi ḳızardı olup şerm-sâr lacl (143/1)
Teşbih olmadıysa ḳaşuña eger hilâl
Rûy-ı felekde kendüyi niçün eger hilâl (152/1)
Saña öykündügiçün serv-i dil-cû
Gülistânda ḳılıç çekdi aña ṣu (200/1)
Meh çün öykündi o yüzi ḳamere
Urdılar gövdesine ḳara bere (217/1)
Gökde öykündi güneş ruḫlaruña
Kendü kendünüñ adın urdı yere (217/4)
Ḳaşuña ger hilâl öykündi ise
Sen anuñ ḳalmaġıl eksüklügine (231/2)
Senüñ gibi melek bulmaya Rıḍvân
Sekiz uçmaġı ger ṭoḳuz ṭolaşa (236/3)
Meh yeltenür ḫayâline gör naḳṣ-ı ḥâlini
Mihr öykünür cemâline baḳ baḳ zevâlini (252/1)
Beñzetmek içün ḫancer-i dil-dâra hilâli
Zerkâr-ı felek nice cânlar eritdi (262/5)
108 Nice mecmûca-i nâz eskidüpdür
Ruḫuñ-veş gül olınca gülşen-ârây (282/3)
Mesîhî Dîvânı‟ında incelenen 286 gazelde 16 maklûb teşbih tespit edilmiştir.
3.1.3. Vech-i Şebehin Özelliklerine Göre Teşbihler
3.1.3.1. Temsîlî Teşbih
Ṣûfȋlere ne fâ‟ide var ḫâk-i rehüñden
Bȋnâ olımaz sürme ile dȋde-i acmâ (2/6)
Gel eyle yaşlu gözüme izüñ tozıñ caṭâ
Dirler ki ḫoş gelür yaşaran göze tûtiyâ (3/1)
cIşkuñ gözümüñ acı yaşın ḳıldı ḫoş-güvâr
Deryâ ṣuyını nite ki ṭatlu ider havâ (3/2)
Didüm ki göz yaşına ne ḫoş böyle şâdsın
Âb-ı revân didi ki olurmış feraḥ-fezâ (3/5)
Zülfüñe ḳarşu beni ci-zâruñ ne hoş yaḳar
Aḫşama ḳarşu ḫod igen olmaz güneşde tâb (12/3)
Âhuma hâ‟ il degül rûy-ı raḳîb
Berk-i câlem-tâba ebr olmaz ḥicâb (13/3)
Zülfüñ irişeli yüzüñi mesken itdi dil
Kim şâm içre mescid olur menzil-i ġarîb (14/4)
Şȋrȋn lebinde ḫâli yaraşmış Mesîḥȋyâ
Ḫoş-âb içinde nite ki merġûb olur zebîb (14/6)
109 Didüm târîḳ-i hecrüñde bulam mı vuṣlaṭuñ rûzın
Didi kim mesken olmaz çeşme-i ḫayvâna her ẓulmet (22/3)
Irılmaz sineden fikri raḳîbüñ
K‟olur kâfir cehennem içre lâbis (24/3)
Öldi cışḳuñda Mesîḥî bulımaz daḥi necât
Gerçi ṭaşra bıraġur mürdeyi baḥr-ı mevvâc (25/6)
Fikr-i zülfüñle ḳılur işigüñi eşküm zeyn
Ki nücûmiyle olur gice ile zîver-i çarḫ (31/2)
Ṣayd iderse n‟ola ol âhûyı her vaḥşî ded
Çünki ek ser güneşe menzil olur burc-ı esed (35/1)
Vuṣlatuñı eşk-i çeşmümdür dem-â-dem menc iden
Kim bozılur kes ret-i bârândan hengâm-ı „İd (39/2)
Raḳîbi ṣûfî daḫi sevmez imiş
Ki olmaz kelbden rûbâh ḫoşnûd (40/3)
Kim ki derbânuñ olup ḳapuñda varur yir ṭutar
Kendüyi cennetdeki Rıḍvân ile ol bir ṭutar (48/1)
Ṣalınur âhum işitdükçe ḳaddüñ
Nihâl-i servi zira bâd ṣarṣar (53/2)
Ġafletde iḳen alma Mesîḥîyi eyâ mevt
Hîç bir kişiye uyur iken el mi yoḳarlar (57/7)
Bu gice ṣaḳlamaġa Mesîḥîden ol mehi
Tâ ṣubḥ encüm uyumayup yire baḳdılar (66/5)
110 Dem-be-dem göñlüm gözin işigüñe ṭoġru açar
Revzen-i beytini yacnî ḳıbleye ḳarşu açar 273 (70/1)
Zülf-i şeb-rengüñ durur aḳ gösteren ruḫsâruñı
Kim çerâġuñ şuclesin ey mâh ḳarañu açar (70/4)
Cân u dil niçün mürġin eyledüñ didüm didi
Bosnadur bunda kim anadan ṭoġan şehbâz olur (71/3)
Alur göñlümi sinemden ḫayâlüñ
Yanar tennûrdan biryân uğurlar (72/2)
Düşmeyince yüzüñe zülfüñ bu çeşmüm aġlamaz
Gün bulutlu olmayınca nicesi bârân yaġar (92/3)
Şâd oldı dil Mesîḥî irüp cacd-ı zülfüñe
K‟olur ferah çü çenberine ire cânbâz (95/5)
Mesîḥîye çü vaṣl olduñ aña gel cevri çoġ itme
Şefâcat olana ayruḳ bilürsin kim caẕâb olmaz (96/5)
Sürsem müjemi n‟ ola itüñ izine sensüz
Gülzâr-ı cihân içre gül olmaz çü dikensüz (98/1)
Ṣavm-ı hecrüñde ḳoṣun göñlümi zülfüñde gözüñ
Şeb-reve daḫl idemez çün ramażân içre cases (103/4)
Bu dil-i sûzânuma bir tîġ ur didüm didi
Ey Mesîḥî âteş ile âb ḳılmaz iḫtilât (112/6)
273 Bu beyitte yer alan temsîlî teşbihte irsâl-ı mesel bulunmamaktadır.
111 Ḳıldı ruḫsâruñ ḫayâli çeşm-i pür-nemde duraġ
Vâḳıcâ deryâda bulınmak gerekdür şeb-çerâġ (118/1)
Baña nuṣhı tekellüf itme vâcıẓ
Ki dîvâne olan olmaz mükellef (121/3)
Anduḳça ḳara yüzlü raḳîbi iderem âh
Nîteki ḳurum çoġ olıcak ṭutuşur ocaḳ (124/4)
İşidürüz ki içen âb-ı ḥayâtı ölmez
Biz ḳara günlü ger emsek lebüñi ölmezdük (135/4)
Ṣaçuñla ḫâlüñi göster ki göñlümi alasın
Şikâr itmeğe mürġi çü dâm u dâne gerek (139/2)
Mıṣr-ı ḥüsnüñ çeşm-i giryândan cüdâ lâzım degül
Muttaṣıldur Mıṣra çün kim dâ‟imâ deryâ-yı Nîl (149/4)
Kem degül âh-ı Mesîḥî râh-ı kûy-ı yârda
Ka'be yolında belî eksik degüldür bâd-ı sâm (168/5)
Seyr-i bâġ-ı kûyuñ içinde raḳibi ḳoma kim
Kâfire olmaz temâşâgâh ḥüsnîyât-ı cadn (169/3)
Yetiş ruḫsârına iriṣmedin zülf
İgen eğlenme kim gicelüdür gün (173/4)
Severseñ sîm ü zer ben ḫâke gel kim
Türâb içinde yatur mâl-ı Ḳârûn (174/5)
Mesîḥîden şehâ ayrılma zinhâr
Ki yürimez Sikender bî-Felâṭûn (174/7)
112 Ḳatı göñüllü ṣanemlerle çalışur eşk-i çeşm
Ḳanda ise ṭaşlar ile döginür âb-ı revân (181/5)
Zâ‟il itmez ḳatı göñlüñden cefâñı eşk-i çeşm
Kim bozılmaz naḳş-ı mermer ṣaykal-ı seylâbdan (184/3)
Zâ‟il itmez ḳatı göñlüñden cefâñı eşk-i çeşm
Kim bozılmaz naḳş-ı mermer ṣaykal-ı seylâbdan (184/3)
Bu müşebbek sîne ṣaḳlar naḳşuñı aġyârdan
Kim Ebû Cehli örümcek aġı ṣaḳlar ġârdan (185/1)
Eşk-i çeşmüm maḥv olur gördükçe yâruñ ṣûretin
Ṭaġıdur ḫûrşîd çünkim encümüñ cemciyetin (188/1)
Kûyuñda baḳ raḳîb ile baña ki bilesin
Cennet içinde dîv ile Âdem ḥikâyetin (193/3)
Añdı Mesîḥî işigüñ ile gözi yaşın
Ḳıldı tamâm Kacbe vü zemzem ḥikâyetin (193/5)
Mesîḫî pîr-i dili ġarḳ ider gözüñ yaşı üş
Egerçi irmedi Nûḫa ziyân ṭûfândan (195/6)
Ruḫuñ üstinde zülfüñ ṭursa ṭañ mı
Mes eldür bu ki batmaz ṣuya câdû (199/4)
Gözüm yaşın sever ol çeşm-i bîmâr
Zebûn olsa ṣuya mâ‟ildür âhû (199/5)
Lebüñ emdükçe ḳalmaz dilde ḫafvum
Ḳomaz mey kişinüñ göñlinde ḳorḫu (200/3)
113 Eşkümle ḫarâb olsa n‟ola ḫâne-i çeşmüm
Vîrân olur öñ ṣoñ ṣu yolında yapılan ev (201/2)
Gözüm yumılur düşicegiz göñlüme zülfüñ
Şol resm ile kim gice iricek ḳapanur ev (202/2)
Nice ḳarâr eyleye cânumda caḳl u cışḳ
Bir memleketde sıġışa mı iki pâdişâh (205/2)
Pâ-beste mürġ-i dil ser-i kûyuñda n‟eylesün
Bülbül ne deñlü ḥaẓẓ ide bûstânda bâġ ile (209/4)
Sîne-i pür-şerḥamı gördükçe eyler rîş- ḫand
Yacni ol kân-ı melâmet ṭuz eker ḳurbânına (234/7)
Göñül gözden ḳaçup bezmüñe vardı
Ḳaçup yaġmurdan uġradı ṭoluya (242/3)
Raḳîb itmez benümle merḥabâyı
Muḳarrer seg yapışmaz âşinâyı (272/1)
Ṣaḳaluñ geldi vü maḥv oldı zülfün
Dimişler haṭṭa bâḳî cömre fâni (274/4)
Mesîhî Dîvânı‟ında incelenen 286 gazelde 59 temsîlî teşbih tespit edilmiştir.
3.1.4. Müşebbeh ve Müşebbehünbihin Tek veya Çok Olmasına Göre Teşbihler