Makedonya Türkleri

Makedonya Türkleri XX. yüzyılda demografik açıdan azalan bir görüntü çizmiştir. Türkiye’ye yönelik göçler bu azalmanın ana dinamiğini oluştururken, bu göçlerin alt yapısında tarihsel etkenlerin yanı sıra Yugoslavya yetkilileri tarafından Türkiye’nin Batı Bloğunda yer alması nedeniyle ülkedeki Türklerin tehdit olarak

hizmetler dışında evlenme, boşanma, nafaka, miras, vasi tayini gibi çeşitli görevleri de yerine getirdiklerini açıklamıştır. Bkz. Gümülcine Seçilmiş Müftüsü İbrahim Şerif ile Tarafımızca Yapılan

Röportaj, Gümülcine, 24.04.2015.

451 _{Gümülcine Seçilmiş Müftüsü İbrahim Şerif ile Tarafımızca Yapılan Röportaj, Gümülcine,}

24.04.2015.

452 _{Bkz. Fehim Kelahmet, Batı Trakya Türk Azınlığı Yüksek Kurulu Yürütme Komitesi Danışma}

Kurulu Belgeleri (1984-2005), BTTADK Yayınları, Gümülcine, 2006, s. 17-22.

453 _{Türkiye’de ve Avrupa’daki Batı Trakya Türklerinin dernekleri için bkz. www.bttdd.org.tr ve}

www.abttf.org. Yunanistan dışındaki Batı Trakya Türkleri örgütlenmesi için Bkz. Cafer Alioğlu,

görülmesi yatmaktadır.454 _{Zira Soğuk Savaş döneminin başlamasının hemen ardından}

Türklerin Türkiye göçleri Yugoslavya yönetimi tarafından teşvik edilmiştir.

Tablo V. Etnik Gruplar İtibarıyla Makedonya Nüfusu ve Türkler455

YILLAR MAKEDONLAR ARNAVUTLAR TÜRKLER SIRPLAR TOPLAM

1953 860.699 162.524 203.938 35.112 1.294.371 1961 1.000.854 183.108 131.481 42.728 1.392.491 1971 1.142.375 279.879 108.552 46.465 1.617.121 1981 1.279.328 377.208 88.591 44.468 1.828.884 1991 1.328.178 441.987 78.880 42.775 1.964.285 1994 1.295.694 444.104 78.019 40.228 2.063.964 2002 1.297.981 509.083 77.959 35.939 2.022.547

Tablo V.’te Makedonya’daki etnik gruplar itibarıyla Türklerin yıllar içerisinde nüfus değişimleri gösterilmiştir. Bu bağlamda, Makedonya’daki Türklerin sayısının sistematik olarak azaldığı görülmektedir. Ne var ki söz konusu nüfus verileri net sayısal veriler olarak aktarılmışsa da yine de yaklaşık değerleri içermektedir. Zira XX. yüzyılın ikinci yarısında Yugoslavya yetkilileri tarafından Arnavutlara yapılan baskılar nedeniyle bu nüfus kitlesinin bir bölümünün belli nüfus sayımlarında kendilerini Türk olarak kaydettirme eğiliminde olduğu anlaşılmaktadır.456 _{Görüldüğü üzere, Makedonya Türkleri 1953 yılında yapılan nüfus}

sayımındaki 203.938 sayısından yaklaşık 40 yıl sonra yapılan 1994 nüfus sayımlarında457 _{78 bin seviyesine gerilemiştir. Diğer bir deyişle 40 yıl içerisinde}

Makedonya’daki Türklerin nüfusu yüzde 50’den fazla bir oranda azalma göstermiştir. Ülkede nüfus verileri 2002 yılında yapılan sayımdan beri güncellenmezken, 2011’de yapılmakta olan nüfus sayımları Arnavutların protestosu

454 _{Emel Osman Çavuşoğlu, Çözülmeyen Düğüm Makedonya Sorunu ve Makedonya Türkleri, Balkan}

Türkleri: Balkanlar’da Türk Varlığı, der. Erhan Türbedar, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi

Yayınları, Ankara, 2003, s. 141.

455 _{Ömer Turan, “Makedonya’da Türkler”, Dünden Bugüne Makedonya Sorunu, der. Murat Hatipoğlu,}

Avrasya Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2002, s. 170. Ayrıca, Makedonya Devlet İstatistik Ofisi verileri için bkz. “Census of Population, House and Dwellings in the Republic of Macedonia, 2002”, Republic of Macedonia State Statistical Office,

http://www.stat.gov.mk/Publikacii/knigaXIII.pdf, s. 34, (18.07.2014).

456 _{Hugh Poulton, Who Are The Macedonians?, Bloomington: Indiana University Press, Second}

Edition, 2000, s. 138-139.

457 _{1991 ve 1994 yılları arasındaki 3 yıl gibi kısa bir süre bulunmasına karşın kendini Türk olarak}

kaydettirenlerin sayısındaki farklılık Torbeş grubunun seçiminden kaynaklandığı düşünülmektedir. Zira sayımlarda Müslüman olan ancak Makedonca konuşan Torbeşler üzerinde çeşitli propagandalar yapılıp tedbirler alınmasına karşın bu grup kendisini Türk olarak kaydettirme eğiliminde olmuştur. Özetle Torbeşler etnik aidiyet anlamında kendilerini Türklere daha yakın hissetmektedir. Bkz. İlker Alp, “Makedonya üzerindeki Mücadeleler ve Makedonya Cumhuriyeti”, Dünden Bugüne Makedonya

Sorunu, der. Murat Hatipoğlu, Avrasya Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2002, s.80;

nedeniyle iptal edilmiştir.458 _{Günümüzde Makedonya Türkleri ülkenin genelinde}

dağınık bir şekilde yaşamaktadırlar. Ülkenin batısında Üsküp, Gostivar, Ohri, Kalkandelen (Tetova), Kırçova, Struga, Debre şehirlerinde yaşayan Türkler, doğuda ise Köprülü, Ustrumca, Radoviş ve İştip’te bulunmaktadır. Bahsedilen çeşitli parametrelerin etkisiyle Makedonya’daki Türklerin sayısı azalma eğiliminde olsa da hâlihazırda ülkenin değişik yerlerinde yaklaşık 100 bin Türk yaşamaktadır.

Makedonya’daki Türklerin hukuki durumuna bakıldığında, Yugoslavya döneminde Makedonya Sosyalist Cumhuriyeti’nde azınlık statüsüne sahip etnik bir grup olduğu görülmektedir. Zira Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’nde Makedonlar, Sırplar, Hırvatlar, Slovenler, Karadağlılar ve Müslümanlar “kurucu halklar” olarak tanımlanırken, Türkler ise Makedonya ölçeğinde etnik gruplardan biri olarak çeşitli azınlık haklarından yararlanmışlardır.459 _{Makedonya’nın bağımsızlık}

ilanından sonra kabul edilen 1991 Anayasası’nın önsözünde Türklerin ülkenin bir parçası olduğu belirtilmekle birlikte, Makedonya’nın Makedonların ulus devleti olarak kurulduğu ifade edilmiştir.460 _{Söz konusu durum 1990’lı yıllarda Arnavutların}

tepkisine neden olurken, Ohri Çerçeve Antlaşması’nın imzalanmasına giden sürecin başlangıcı olmuştur. Güncel anlamda Makedonya Türklerinin haklarının hukuki çerçevesi 13 Ağustos 2001 tarihinde imzalanan Ohri Çerçeve Anlaşması ile çizilmiştir.461 _{Bu antlaşma ülkedeki etnik grupların ana dillerinde eğitim alma ve}

yerel yönetimlerde resmi işlemlerde kendi dillerini kullanma konusunda çeşitli özgürlükleri içermektedir. Bu bağlamda, Makedonya’daki Türkler ilk ve ortaokul seviyesinde bütün müfredatı kendi anadillerinde görme imkânına sahip olurken, yerel yönetimlerde dilin kullanımı açısından nüfusun yüzde 20’sini oluşturma şartı462

bunun kullanımını kısıtlamıştır. Ohri Çerçeve Anlaşması’nın daha çok Arnavutların

458 _{Risto Karajkov, “Census Failed in Macedonia”, 20 October 2011,}

http://www.balcanicaucaso.org/eng/Regions-and-countries/Macedonia/Census-fails-in-Macedonia- 105372, (18.07.2014).

459 _{Bkz. Hugh Poulton, Balkanlar-Çatışan Azınlıklar, Çatışan Devletler, s. 15.}

460 _{1991 Makedonya Anayasası için bkz. “Ustav na Republika Makedonija”, Sobranie na Republika}

Makedonija, http://www.sobranie.mk/ustav-na-rm.nspx, (18.07.2014).

461 _{2001 yılı başında Makedonya’daki Arnavut militanlar ile Makedon güvenlik güçleri arasında}

başlayan çatışmalar sonucunda ABD ve AB özel temsilcileri taraflara baskıda bulunarak ülkede etnik barışı yeniden kurmaya çalışmışlardır. Bu kapsamda Ohri Çerçeve Anlaşması imzalanırken antlaşmayla tesis edilen genel durum halen geçerliliğini korumaktadır. Ohri Çerçeve Anlaşması için bkz. http://www.ucd.ie/ibis/filestore/Ohrid%20Framework%20Agreement.pdf, (18.07.2014).

durumunda çeşitli iyileştirmelerin yapılması için devreye konduğu sonucuna ulaşılabilir. Ayrıca Türkiye ile Makedonya arasında imzalanan 1995 yılındaki Dostluk ve İşbirliği Antlaşması’nın 7. Maddesi Makedonya Türklerinin özgürlükleri konusunda Makedonya iç hukuku ve uluslararası anlaşmalardan temin ettiği hak ve özgürlüklerini sürdürmesi taraflarca güvence altına alınırken, diğer taraftan Avrupa Konseyi üyesi olarak Makedonya, Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi’ni de imzalamıştır. Özetle Makedonya’daki Türklerin hukuki altyapısı güçlü bir görüntü çizmektedir.

Kurumsal düzlemde Makedonya Türklerini siyasal partiler463 _{ve sivil}

toplum örgütleri bağlamında değerlendirmek mümkündür. Nüfus verileri itibarıyla yaklaşık 100 bin Türk olmasına karşın, Makedonya Türkleri 2014 yılı itibarıyla 3 siyasi parti çatısı altında temsil edilmektedir. Temmuz 1990’da Türk Demokratik Birliği adı altında kurulan Türklere ait ilk siyasi hareket Haziran 1992’de Türk Demokratik Partisi’ne (TDP) dönüştürülerek Makedonya siyasetinde varlık göstermiştir.464 _{TDP’nin yanı sıra 1992 yılında Güven Türk Partisi kurulmuşsa da bu}

parti kısa bir süre için faaliyet gösterebilmiştir. Öte yandan, 1999 yılında Türk Hareket Partisi (THP) ile 2006’da Türk Milli Birlik Hareketi (TMBH) isimlerinde iki Türk siyasi partisi daha kurulmuştur.465 _{1994 yılında yapılan parlamento}

seçimlerinde TDP adayı Kenan Hasip milletvekili seçilirken, 1998 yılındaki genel seçimlerde ise hiçbir Türk Meclise girememiştir.466 _{Ancak THP Genel Başkanı}

Adnan Kahil seçim sonrası oluşturulan kabinede Devlet Bakanı olarak görev yapmıştır.467

463 _{13 Ağustos 2001’de imzalanan Ohri Çerçeve Anlaşması’nın 7/1. maddesi temelinde ve Makedonya}

Resmi Gazetesi’nde 19 Temmuz 2005’te yayınlanan Kanun uyarınca, Makedonya’da etnik gruplar milli simgelerini kurumsal amblemlerinde kullanabilme hakkına sahip olmuşlardır. Örneğin her üç Türk siyasi partisinin ambleminde de Türk bayrağı üzerinde kendi partilerinin isimleri veya simgeleri kullanılmıştır. Makedonya Resmi Gazetesi’nde yayınlanan Toplulukların Bayraklarının Kullanımına İlişkin Kanun için bkz. Slujben Vesnik, Broy 58, 19 Yuli 2005, http://www.slvesnik.com.mk/Issues/8EDCC32A9E7D654C949C24BD18E63775.pdf, s. 2, (19.07.2014).

464 _{“Makedonya Türk Demokratik Partisi Tarihçesi”, Makedonya Türk Demokratik Partisi Resmi}

internet Sitesi, http://www.tdp.org.mk/index.php/parti/tarihce.html, (19.07.2014).

465 _{Necati Çayırlı, “Makedonya Türkleri”, Balkanlar El Kitabı, Cilt II: Çağdaş Balkanlar, der. Osman}

Karatay – Bilgehan A. Gökdağ, KARAM & Vadi Yayınları, Ankara, 2007, s. 275.

466 _{Emel Osmançacuşoğlu Oktay, a.g.m., s. 142.}

467 _{1992-1994 yılları arasında SDSM’nin inisiyatifiyle Güner İsmail kabineye dışarıdan Kültür Bakanı}

Tablo VI. 2000’li Yıllarda Makedonya’daki Türk Milletvekili Sayıları468

1990’lı yıllarda Makedonya Türkleri siyasi alanda başarılı bir görüntü oluşturamasa da 2000’li yıllarda sembolik sayılarda milletvekili çıkarmışlardır. Tablo VI.’da 2000’li yıllarda Makedonya’da yapılan parlamento seçimlerinde Türk azınlığın sahip olduğu milletvekili sayısı gösterilmiştir. Görüldüğü üzere, Makedonya Türkleri 120 sandalyeli Makedonya Parlamentosu’nda nüfuslarıyla orantılı bir temsil hakkına sahip olamamışlardır. Bu durum, Makedonya Türklerinin dağınık bir şekilde yaşamaları ve adaletsiz seçim sistemiyle doğrudan bağlantılıdır.469 _{Diğer bir deyişle mevcut seçim sistemi dağınık halde yaşayan Türk}

azınlığın aleyhinde sonuçlar doğurmaktadır. Konuyla ilgili olarak Ağustos 2007’de küçük azınlık gruplarının parlamentoda temsil edilebilmeleri için kontenjan sisteminin getirilmesi gündeme gelmişse de ileri sürülen öneri işlevsellik kazanmamıştır.470 _{Öte yandan, Türk siyasi partileri Makedonya’da seçim döneminde}

oluşturulan koalisyonlarla seçimlere katılmaktadır. Özellikle TDP’nin seçimin galibi olan koalisyon bünyesinde Meclis’e girmesi Türk azınlığın milletvekilleri dışında 1 Devlet Bakanı’yla (Hadi Nezir) hükümette bulunmasını sağlamıştır. Türklerin yerel seçimlerdeki durumu Parlamento seçimlerindeki durumla paralel olmakla birlikte nüfusun dağınık yaşaması seçimlerde blok olarak hareket etmelerini engellemektedir. Ağustos 2004’te değiştirilen “Yerel Yönetim” yasası kapsamında yapılan düzenlemelerle belediyeler sınırları içerisindeki Türklerin yoğunlukları genel nüfusa

Milletvekili Enes İbrahim ile Tarafımızca Yapılan Röportaj, Üsküp, 16 Kasım 2014; “Hükümette Türk

Bakanların Öyküsü”, Birlik, 29 Temmuz 2000.

468 _{Makedonya Parlamentosu verilerinden derlenmiştir. Bağımsızlık döneminde Makedonya’da}

yapılan genel seçimler sonrası Meclise giren siyasi partiler ve milletvekilleri için bkz. “Members of Parliament”, Assembly of the Republic of Macedonia, http://www.sobranie.mk/members-of- parliament.nspx, (19.07.2014).

469 _{Emel Osmançacuşoğlu Oktay, a.g.m., s. 142.}

470 _{Dane Taleski, “Minorities and Political Parties in Macedonia”, Political Parties and Minority}

Participation, Friedrich Ebert Stiftung, Skopje, 2008, s. 135.

YILLAR MİLLETVEKİLİ SAYISI

2002 TDP - 2; THP - 1

2006 TDP – 2, (Ayrıca THP’den hükümette 1 Devlet Bakanı) 2008 TDP – 1 (Ayrıca TDP’den hükümette 1 Devlet Bakanı)

2011 TMBH – 1; TDP - 1 (Ayrıca TDP’den hükümette 1 Devlet Bakanı) 2014 THP – 1; TDP - 1 (Ayrıca TDP’den hükümette 1 Devlet Bakanı)

oranla azalmıştır.471 _{TDP bünyesinden Kocacık köyünün de bağlı olduğu Merkez}

Jupa belediyesi başta olmak üzere 1 ya da 2 belediye başkanlığı ancak kazanılabilirken, Türklerin yerel düzeydeki temsili daha ziyade belediye meclis üyelikleriyle gerçekleşebilmektedir.

Dini açıdan Makedonya’da Müslümanları temsil eden Makedonya İslam Birliği bulunsa da Müslüman Arnavutların Türklerden nüfus bakımından oldukça fazla olmaları nedeniyle kurum daha ziyade Arnavutların kontrolünde kalmıştır. Dolayısıyla Makedonya İslam Birliği’nin dini açıdan Türklerin bağlı olduğu ancak kurumsal açıdan Türkler üzerinde makro ölçekli etkiye sahip değildir.472 _Bunda

Makedonya’daki grupların kimlik tanımlamalarında etnik aidiyetin daha ön planda olmasının etkisi büyüktür. Makedonya’daki siyasi partiler bağlamında Türklerin çok sesli yapısı sivil toplum örgütleri düzeyinde de kendisini göstermektedir. 2003 yılında Türkiye’nin Üsküp Büyükelçisi Mehmet Taşer’in inisiyatifi doğrultusunda faaliyet gösteren 33 dernek bir araya getirilerek Makedonya Türk Sivil Toplum Teşkilatları Birliği (MATÜSİTEB) çatısı altında birleştirilmiştir.473 _{Hâlihazırda}

MATÜSİTEB’e 60’a yakın dernek üye bulunmaktadır.474