B. 19. Yüzyılda Rusya‟nın Osmanlı Politikası
2. Mısır Meselesi
Mehmet Ali PaĢa, hüküm sürdüğü Mısır‟da askeri, ekonomik ve sosyal alanda birçok baĢarılı ıslahat giriĢimleriyle ülkesini bayındır hale getirdi. Osmanlı
109
Alexander Bitis, “1828–1829 Türk-Rus SavaĢı ve Edirne AntlaĢması” (çev. Nasuh Uslu), Türkler, C. XII, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 703.
110 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s.56. 111 Potyemkin, age., s. 410–411. 112 Tukin, age., s. 169.
Devleti‟nin içinde bulunduğu sıkıntılı süreç Mehmet Ali PaĢa‟nın yapacağı iĢlerde daha rahat hareket etmesini sağladı. Bu sayede Mısır‟da modern bir ordu kuran Mehmet Ali PaĢa Osmanlı yönetimi açısından oldukça tehlikeli birisi haline geldi.114
Navarin Olayı ile donanması yakılan Mehmet Ali PaĢa‟nın PadiĢah‟tan onay almadan müttefiklerle anlaĢarak Mora‟dan kuvvetlerini çekmesine ve 1828–1829 Osmanlı-Rus harbinde Osmanlı ordusuna yardım etmeyiĢine PadiĢah çok öfkelenmiĢti. Mehmet Ali PaĢa‟nın bu olumsuz atmosferde Girit ve Suriye Valiliği‟ni de talep etmesi bardağı taĢıran son damla oldu.115
Sultan Mahmut Girit ve Suriye Valiliği‟ni Mehmet Ali PaĢa‟ya vermediği gibi Mısır Valiliği‟ni de elinden almayı, hatta çevresindeki paĢaların da etkisiyle düzenlenecek bir komplo ile Mehmet Ali PaĢa‟yı büsbütün ortadan kaldırmayı bile düĢünmüĢtür.116
Ordusunu büyük gayretle modernize eden Mehmet Ali PaĢa, Suriye topraklarını kendi gücü ile almaya karar verdi. Bunun için elveriĢli bir zaman kolladı ve Akka Valisi ile kendi arasındaki meseleyi fırsat olarak değerlendirdi. Bu sorunu halletmek için PadiĢahın onayı olmaksızın Akka üzerine Ġbrahim PaĢa kuvvetlerini gönderdi. Uzun zamandır Suriye topraklarında emelleri olan Mehmet Ali PaĢa 1 Kasım 1831‟den itibaren Suriye topraklarını ele geçirmeye baĢladı.117
Osmanlı ordusuna nazaran daha iyi bir eğitim görmüĢ ve daha donanımlı bir yapıya sahip olan Mısır ordusu Suriye‟yi iĢgal edip kısa zamanda Anadolu‟ya yöneldi. Ġbrahim PaĢa kumandasındaki bu ordu Osmanlı kuvvetlerini Konya‟da 21 Aralık 1832 tarihinde bozguna uğrattı.118
Mısır kuvvetlerinin Kütahya önlerine kadar gelmesi karĢısında Osmanlı Devleti kendi sorununu kendisinin çözemeyeceğini anlayarak Avrupa ülkelerinden yardım istemek zorunda kaldı.119
Yardım talebi önce Ġngiltere‟ye yapıldı ancak Ġngiltere bu talebe aldırıĢ etmedi. Fransa‟nın da zaten Mehmet Ali PaĢa ile yakın münasebetlerinin olduğunun aĢikâr olması nedeniyle Osmanlı Devleti Rusya‟dan
114
ġinasi Altundağ, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı Mısır Meselesi 1831–1841 I. Kısım, TTK Yayınları, Ankara 1945, s. 25 115 Armaoğlu, age., s. 299. 116 Kocaoğlu, agm., s. 199. 117 Altundağ, age., s. 29. 118 Potyemkin, age.,420.
yardım istemek zorunda kaldı. Zaten Rusya, daha evvel PadiĢah‟a kendisinden yardım talep etmesi yönünde telkinlerde bulunmuĢtu.120
Aslına bakılırsa PadiĢah II. Mahmut bir süredir devleti ıslahatlarla modernleĢtirmeye çalıĢırken Avrupa devletleri ile de yakın iĢbirliği içerisinde olmak istiyordu. Mısır Ġsyanı baĢlayınca da Ġngiltere ve Fransa‟nın Osmanlı Devleti‟nin bu meselesine tepkisiz kalmaları, üstüne Fransa‟nın 1830‟da Cezayir‟i iĢgal etmiĢ olması onu Avrupa devletlerinden uzaklaĢtırdı.121
Zaten Sultan Mahmut, Fransa‟nın Mehmet Ali PaĢa‟ya yardım etmekte olduğunu ve Mehmet Ali PaĢa‟nın Fransa‟dan güç alarak isyanını artırdığının farkındaydı.122
Ġngiltere ve Fransa‟nın bu tavrı Osmanlı Devleti‟ni Rusya‟nın eline düĢürdü. PadiĢah‟ın 3 ġubat 1833‟te Rusya‟dan yardım talebinde bulunması üzerine 20 ġubat 1833‟te Rus donanması harekete geçerek Ġstanbul önlerine kadar geldi.123
Boğazda Rus donanmasının görünmesi üzerine Ġngiliz ve Fransız elçileri Saray‟a gelerek Rus askerlerinin Ġstanbul toprağına ayak basması durumunda baĢkenti terk edeceklerini Osmanlı yönetimine bildirdiler. Hatta isteklerinin reddedilmesi halinde Mehmet Ali PaĢa‟yı destekleyeceklerini ima eden bir ültimatom dahi verdiler. 2 Nisan 1833‟de ikinci Rus filosu da Boğaz‟da göründükten sonra üçüncü bir filonun da gelmesiyle on dört bin Rus askeri Boğaz‟ın kıyısına çıkmıĢ bulunmaktaydı.124
Rus askerinin Boğaz‟a geliĢi üzerine endiĢelenen Ġngiltere ve Fransa harekete geçerek buradan Rus askerlerinin çekilmesini sağlamak için Mehmet Ali PaĢa‟ya baskı uyguladılar ve bu baskı neticesinde Osmanlı Devleti ile Mehmet Ali PaĢa arasında 24 Nisan 1833 Tarihi‟nde Kütahya AntlaĢması imzalandı.125
Ancak Sultan Mahmut uzlaĢmanın geçici olacağını düĢündüğünden Mehmet Ali‟nin tekrar saldırması halinde Rus yardımını temin edecek olan Hünkâr Ġskelesi AnlaĢması‟nı Rusya ile 8 Temmuz 1833‟te imzaladı.126
120 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 60. 121 Dönmez, age., s. 110.
122 BOA, HAT, nr. 20602, 1833; BOA, HAT, nr. 20238, 1833. 123 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 60.
124 Potyemkin, age.,s. 422 125 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 302. 126 Dördüncü, agm., s. 84.
Sekiz yıllığına akdedilen antlaĢma, altı madde ve bir de gizli maddeden müteĢekkil olup her iki ülke, karĢılıklı fiili yardımlarda bulunmayı taahhüt etmiĢtir. Osmanlı Devleti‟nin baĢka bir ülke tarafından saldırıya uğraması durumunda Rusya‟nın kara ve deniz kuvvetleri ile yardımda bulunacağı; buna karĢılık antlaĢmanın gizli maddesi ile Osmanlı Devleti‟nin Çanakkale Boğazı‟nı Rusya‟nın güvenliğini tehdit eden donanmalara ve harp gemilerine kapalı tutması kararlaĢtırılmıĢtır.127
Rusya‟nın bu maddeyi anlaĢmaya koymasına en çok Ġngiltere tepki gösterdi. Zira bu anlaĢmayla Rusya Osmanlı Devleti‟ne müdahale edebilecek ortam oluĢturduğu gibi boğazlardan da serbestçe geçebilecekti.128
Ayrıca Osmanlı Devleti bu anlaĢmaya imza koymakla Rusya‟nın himayesi altına girmeyi de kabul etmiĢ oluyordu.
Tüm bu geliĢmelere rağmen Sultan II. Mahmut Ġngiltere‟den Mehmet Ali PaĢa meselesini kesin olarak halletmek için yardım talebini yinelemiĢ ancak bu talebe Ġngiltere olumsuz cevap vermiĢtir. Londra Sefiri Namık PaĢa aracılığıyla, II. Mahmud‟un yaptığı reformlarla devleti medeni ülkeler arasına dâhil etmek istediği ancak Mehmet Ali PaĢa‟nın bir kanser gibi iyi olan her Ģeyi engellediği Ġngiltere DıĢ iĢleri Bakanı Dük Wellington‟a iletilmiĢtir. Ancak Namık PaĢa‟nın bu talebini Dük Wellington, her devletin kendi gücüne itimat etmesi gerektiğini hatırlatarak Osmanlı Devleti‟nin iç iĢlerine müdahil olamayacağını bildirmiĢtir.129
Sultan II. Mahmut‟a da iç iĢlerini düzene koymasını, ordu ve donanmasını güçlendirmesini ve diğer devletlere güvenmemesi gerektiğini tavsiye etmiĢtir.130
Sultan Mahmut hayatında bir leke addettiği Mehmet Ali PaĢa sorununu çözmek için Vali‟nin üzerine tekrar bir ordu gönderdi. Fakat 24 Haziran 1839‟da Nizip‟te karĢılaĢan iki ordu arasındaki savaĢı yine Mehmet Ali PaĢa‟nın ordusu kazandı. O sıralarda ağır hasta bulunan Sultan Mahmut ise yenilgi haberini alamadan 29 Haziran 1839‟da vefat etmiĢtir.131
127
Tukin, age., s. 229.
128 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 302 129 Dönmez, age., s. 140. 130
BOA, HAT, nr. 37504, 1835.
Osmanlı Devleti ile Mehmet Ali PaĢa arasında baĢlayan ikinci ihtilaf Avrupa devletlerine Osmanlı Devleti‟ni Hünkâr Ġskelesi AnlaĢması‟yla Rusya‟ya karĢı düĢmüĢ olduğu durumdan kurtarmak ve aynı zamanda bu yeni sorunu ortaklaĢa bir çözümle düzene koyma fırsatı verdi. Bunun neticesinde Osmanlı- Rus meselesi olan Boğazlar sorunu artık milletler arası bir konu oldu.1321833‟teki olayları unutmayan
Ġngiltere bu kez Osmanlı Devleti‟nin arkasında etkin bir tavır aldı.133
Ġngiltere‟nin bu konu üzerine eğilmesi Rusya‟yı oldukça rahatsız etti. Çünkü Rusya, Hünkâr Ġskelesi sorununu gündeme getirmek istemiyordu.134
Ancak bir süre sonra anlaĢmadan sağladığı üstünlüğü daha fazla sürdüremeyeceğini anlayan Rusya ile kendi aleyhine oluĢacak olan bir ittifakın karĢısında duramayacağını anlayan Fransa da Ġngiltere ile birlikte hareket etme kararını alarak 1840 yılında Londra‟da toplanan konferansa katılmaya karar verdiler.135
Yapılan konferansın sonunda imzalanan Londra Mukavelenamesiyle Osmanlı Ġmparatorluğu; Avusturya, Ġngiltere, Fransa, Rusya ve Prusya‟nın ortak garantisi altına alındı. Bu Ģekilde Hünkâr Ġskelesi AnlaĢması hukuken son bularak Rusya‟nın Osmanlı üzerindeki tek baĢına elde ettiği hâkimiyeti de kaldırılmıĢ oldu.136
Hünkâr Ġskelesi AntlaĢması‟nın sekiz yıllık süresinin bitmesi ve Mısır meselesi çözümlenmedikçe Boğazlarla ilgili herhangi bir anlaĢmaya yanaĢmayacağını iddia eden Fransa‟nın bu sorunun çözülmesi üzerine Boğazlar konusunda uluslararası bir antlaĢma önünde engel kalmamıĢtı. Bu suretle devletler Osmanlı Devleti ile Fransa‟nın da katılımıyla Londra Konferansı sonunda 13 Temmuz 1841‟de Londra Boğazlar SözleĢmesini imzaladılar.137
Londra Boğazlar SözleĢmesi‟ne göre;
Osmanlı Devleti eskiden beri uyguladığı “Boğazların kapalılığı” ilkesini devam ettirecek,
Osmanlı Devleti dost devletlerin hafif muharebe gemilerinin geçiĢine özel fermanlarla izin verecektir.
132 Tukin, age., s. 249–250. 133 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 302. 134 Armaoğlu, age., s. 319. 135 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 303. 136 Kurat, “Rusya Tarihi”, s. 326. 137 Armaoğlu, age. s. 325.
Bu anlaĢmayla Boğazların kapalılığının devam etmesi Rusya açısından olumlu olsa da Hünkâr Ġskelesi AnlaĢması‟yla elde ettiği egemenlik haklarının daralmıĢ olması Rusya‟nın aleyhine olmuĢtur. Bu anlaĢma Rusya‟nın Akdeniz üzerine geniĢleme siyasetine karĢı çıkan devletlerin de çıkarlarına gayet uygundu.138
Bu anlaĢmayla Avrupalı devletler Osmanlı Devleti‟nin egemenlik haklarını teyit ve tasdik ettikleri halde Boğazları kapalı tutmak gibi onun egemenlik haklarını sınırlayıcı bir zorunluluk getirmekle tezat duruma düĢmüĢlerdi. Çünkü Boğazların kapalılığı ilkesi eskiden PadiĢah‟ın tek baĢına aldığı bir idari tedbir iken Ģimdi PadiĢah kapalılık ilkesinin gelecekte de yürürlükte kalacağının kararını ilan etmiĢ oluyor, onun bu kararına saygı gösterilmesi ise büyük devletlerin teminatı altına alınmıĢ gibi gösteriliyordu. Böylece esas mesele, büyük devletlerin menfaatleri doğrultusunda çözülmüĢ oluyor, PadiĢah‟ın haysiyeti de göstermelik de olsa korunuyordu.139
Boğazların kapalılığı konusunda söz konusu anlaĢmanın muhtevası Osmanlı Devleti‟nin tarafsız olduğu durumlarla alakalıdır. Osmanlı Devleti‟nin kendi açtığı bir savaĢ durumunda ise istediği bir devletin savaĢ gemilerine Boğazları açık tutması mümkündü. Zira Osmanlı Devleti bu hukuki durumdan Kırım SavaĢı‟nda yararlanmıĢtır.140