Avlu kapıları, genellikle dikdörtgen ve kare planlı, üzeri sivri ve çapraz tonozlu, kapı arası denilen bir mekana açılmaktadır. Ahşap malzemeden yapılan kapıların dış yüzü saç veya çinko kaplanmaktadır. Kapılar evin büyüklüğü ile orantılı olarak büyük ve süslemelidir. Büyük evlerin kapıları kemerli bir niş içerisindedir ve kapılar genellikle basık kemerlidir (Resim 4.6.). Girişteki nişin iki yanında “binek taşı” ya da “soluk taşı” olarak adlandırılan taşlar bulunmaktadır. Bu kapılar tek ve çift kanatlı olabilmektedir.
47
Resim 4.6. Avlu Kapısı.
Kapıların üzerinde, kapı genişliğinde, genellikle mukarnaslı korniş, korniş ile kapı arasında kitabe ve rozetler bulunmaktadır4. Bazı evlerde, gelenlerin görülmesi için “gezenek takası” adı verilen küçük pencereler görülmektedir. Büyük tek kanatlı ya da iki kanatlı kapılarda, “enik” denilen küçük kemerli ikinci bir kanat bulunmaktadır. Büyük kanatlar büyük hayvan ve eşyaların girişinde, enikli kanatta insanların günlük girişlerinde kullanılmaktadır4.
Kapı tokmakları, avlu kapılarının üzerinde bulunan, “kapı döğeceği” olarak adlandırılmaktadır. Kapılarda gelenin sesini duyurması için kullanılan tokmaklar, demir ya da pirinçten dökme yapılabildiği gibi, döğme demirden de yapılmaktadır. Döküm kapı tokmaklarının en çok görüleni hanım eli biçiminde olanıdır (Resim 4.7.). Đşlevsel bir eleman olmasının dışında, kapı tokmakları yörenin ve devrinin estetik değerlerini yansıtmaktadır.
48
Resim 4.7. Kapı Tokmağı8.
Oda kapıları, tek ya da çift kanatlı ve basık kemerlidir. Sade kapılar olduğu gibi zengin ailelerin evlerinde oyma ahşap kapılar da bulunmaktadır.
Pencereler, zemin kattakiler sadece avluya, birinci kattakiler bazı kısıtlamalar ile hem sokağa, hem de avluya açılmaktadırlar. Eyvanın yanındaki odalarda, avluya ve eyvana açılan pencereler bulunmaktadır. Odalarda üçerli veya dörderli diziler halinde planlanmışlardır. Pencereler duvarların dış yüzeyine yakın yerleştirilerek, oda içinde alan kazanılmıştır. Oran olarak 1/2, 1/2,5, 1/3 kullanılan pencereler, basık kemerli olarak, 70-80 cm. genişliktedir. Cam boyutları kayıtlarla küçültülmüş, dışarıdan demir parmaklık kullanılmıştır4.
Pencereler, evlerde alt ve üst olarak iki şekilde bulunmaktadır. Alt pencereler evin aydınlatılması, üst pencereler havalandırılması için planlanmıştır. Bölgede pencerelere “taka” adı verilmektedir. Alt pencereler düz atkılı ya da çoğunlukla kemerlidir. Sokağa bakan pencerelerin dış yüzü ahşap kepenkli ve demir parmaklıdır.
49
Resim 4.8.Ahşap Pencere Kepenkleri.
Pencereler de pek çok mimari eleman gibi, ev sahibinin zenginliği ile bağlantılı olarak zenginleşmektedir. Bazı odaların pencereleri ahşap bezemeli kepenklidir (Resim 4.8.).
Resim 4.9. Alt ve Üst Pencereler.
Üst pencereler odaların avluya bakan cephelerinde alt pencerelerin üzerinde dizi olarak yer almaktadır (Resim 4.9.). Bu pencerelere havalandırma takası denilmektedir. Havalandırma takaları, madalyon biçimli, kare, altıgen, sekizgen, dairesel, baklava veya yıldız şeklinde olabilmektedir4. Dizi halinde bulunan takalar arasında kör bırakılarak, sadece estetik amaçlı tekrarlananlar bulunmaktadır.
50
Genellikle havalandırma takalarının veya gezenek konsollarının arasında, kuşların yuva yapması için küçük nişler şeklinde kuş takaları bulunmaktadır.
Çörtenler, düz dam bulunan evlerde, yağmur sularının avluya akmaması için sokak cephelerinde bulunmaktadır.
Bacalar, tandırlıkta yer alan birden fazla ocak tek bacaya bağlanmaktadır. Kesme taştan, kare planlı yapılan bacaların tepeleri piramit taşla kapatılmaktadır.
Kemerler, geleneksel Urfa evlerinde farklı yerlerde ve farklı şekillerde görülmektedir. Genellikle eyvan, kapı, pencere, servis mekanları, revak ve nişlerde bulunan kemerler sekiz tiptir4. Yuvarlak, basık, yarım, sivri, atnalı, kaş, atnalı kaş, üç dilimli kemer tipleri bazen taşıyıcı olarak bazen de süsleme amaçlı kullanılmaktadır (Resim 4.10.).
51
Merdivenler, avlunun değişmez öğelerinden biridir. Genellikle profil taşlardan yapılmışlardır. Farklı şekilleri bulunan profil taş basamaklar, bir kenarları duvara gömülerek, üst üste getirilmekte, alt ve üstte döşemeye oturtulmaktadır4. Genişlikleri 80-110 cm. arasında değişmektedir. Basamak rıhtları yüksek planlanmaktadır. Yığma teknikle yapılan örnekler de bulunmaktadır. Avluya gelen alt basamakların altı genellikle ölü alan olarak bırakılmamış, kuş takası, niş, hela, kuyu ya da kilere geçiş alanı olarak kullanılmıştır4.
Korkuluklar, merdivenler, gezenek ve teraslarda bulunmaktadır. Genellikle merdivenlerde döğme demir, gezenek ve teraslarda taş korkuluklar görülmektedir (Resim 4.11.). Taş korkuluklarda, lokmalı, zigzag, dilimli, boğumlu, kum saati şekilleri daha fazla görülmektedir. Demir korkuluğa bölgede “demir cağa” denilmektedir4.
Resim 4.11. Taş ve Demir Korkuluk.
Havuzlar, hakim sıcak iklim etkisindeki evlerde, yaşamın odağı olan avlunun değişmez parçasıdır. Her evde mutlaka bulunmaktadır. Genellikle avlunun ortasında, kare, dikdörtgen, elips, dilimli, sekizgen şeklinde planlanmıştır (Resim 4.12.).
52
Resim 4.12. Gülizar Konuk Evi-Havuz.
Kuyular, avlunun ortasında, kenarında, duvarda ya da duvardaki bir nişte planlanmıştır.
Çeşmeler, genellikle zemin katlarda, kapı arasının avluya bağlandığı yere yakın, üst katlarda yazlık kullanıma ait yerlerde planlanmıştır. Genellikle çeşmeler, üstte taştan oyma su haznesi, ortada sabun koyma yeri ve altında “curun” adı verilen oyma su yalağından oluşmaktadır4 (Resim 4.13.).
53
Konsollar, çıkmaların ve gezeneklerin altında yer almaktadırlar (Resim 4.14.). Taşların birbiri üzerinde kaydırılması ile istenilen genişliğe ulaşılmaktadır. Bazı evlerde konsollardaki taşların uçları kabaralı, diğerlerinin üzeri ise profillidir. Yan yana sıralanan taş konsolları arası 60-70 cm. kadardır ve üstte genellikle kemerlerle birbirine bağlanmaktadır4. Bu şekilde çıkmanın ağırlığı konsollardaki basamaklara verilmektedir. Evlerin birinci katında bulunan baş odaların, sokağa düz ve gönyeli çıkmalarında taşıyıcı konsollar görülmektedir.
Resim 4.14. Gezenek Altı Konsolu8.