Halîfe Müstencid Billâh‟ın asıl ismi Ebü‟l-Muzaffer Yûsuf b. Muktefî Liemrillâh Muhammed b. Müstazhir b. Muktedî el-Abbâsî‟dir.833
Künyesi Ebü‟l-Muzaffer‟dir.834 Annesi Rum asıllı Tâvus isimli bir câriyedir.835
Nercis olduğu da söylenmiĢtir.836 510/1116 yılında doğmuĢtur.837
Halîfe Muktefî Liemrillâh vefât edince 555/1160 senesinin Rebîülevvel ayında Müstencid Billâh‟a halîfe olarak biat edildi. Önce Abbâsîlerin eĢrâfi, sonra vezir, kadılar, âlimler, ümerâ ona biatlerini sundular. O zaman kendisi 45 yaĢındaydı. Uzun süreden beri babasının veliahdı idi. Sonra babasının vefatı sebebiyle taziyetleri kabul etmeye baĢladı. Cuma günü hutbede halife olarak kendisinin adı anılınca dirhemler ve dinarlar dağıtıldı.838
Halîfe Müstencid Billâh babasının politikasını devam ettirmiĢtir. Devlet ricâli görevlerinde aynen kalmıĢtır. Bu dönemde Halîfe Müstencid Billâh ile Irak Selçuklu Sultanları Süleyman ġah ve Arslan ġahl iktidar mücadelelerini görüyoruz. Yine bu dönemde Halîfeliğin Bedevî bir kabile olan Hafâce kabilesiyle, Mezyedîlerle ve Huzistân hâkimi ġümle ile olan mücadelelerini görüyoruz.839
Halîfe Müstencid Billâh‟ın hastalanması ve ölümüyle ilgili olarak Ģu bilgiler mevcuttur:
a) Halîfe Müstencid Billâh‟ın hastalanması MenekĢe isimli bir câriyeye âĢık olması ve onu elde edememesinden kaynaklanmıĢtır.840
Diğer bir rivâyete göre Halîfe bel ağrısı yüzünden hastalanmıĢtır.841
b) Halîfe Müstencid Billâh‟ın hastalığı iyice artmıĢtı. Üstâzü‟d-Dâr Adudüddîn Ebü'l-Ferec b. Reîsü‟r-Rüesâ ve Bağdât‟ta o devrin en güçlü emîri olan Kutbeddin Kaymaz el-Muktefevî ondan korkuyorlardı. Halifenin hastalığı Ģiddetlenince bu ikisi anlaĢıp ona iyi gelecek ve hastalıktan kurtaracak bir çare teklif etmesi için doktoru görevlendirdiler. Doktor ona hamama girmeyi tavsiye etti, fakat el-Müstencid zayıf olduğundan girmek istemedi. Daha
832
Süyûtî, Târîhu‟l-Hulefâ, s.405-406.
833 Zehebî, Siyeru A‟lâmin-Nübelâ, XX, 412. 834 Ġbnü‟l-Ġmrânî, el-İnbâ fî Tarîhu‟l-Hulefâ, s.226. 835 Diyârbekrî, Tarihu‟l-Hamis, II, 405.
836 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, IX, 108. 837
Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, IX, 108.
838 Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve'n-Nihâye, XII, 241.
839 Bu konularla ilgili daha fazla bilgi için bkz: Kayhan, Hüseyin, “Müstencid-Billâh”, DĠA, XXXII, 143-144. 840
Ebü‟l-Ferec, Ebü‟l-Ferec Tarihi, II, 413.
sonra halîfeyi hamama sokup kapıyı üzerine kilitledi ve orada öldü.842
c) Halîfe Müstencid Billâh 566/1170 senesinin baĢında hastalanmıĢ, sonra görünüĢte Ģifa bulmuĢtu. Bu sebeple büyük bir ziyafet tertipledi. Ġnsanlar da bu vesileyle çok sevindiler. Sonra kendisinde Ģiddetli nekâhet bulunduğu halde doktor onu hamama soktu. Hamamda öldü. Halîfe Müstencid Billâh‟ın erken ölmesi için doktora böyle yapmasını bazı devlet erkânı emretmiĢlerdi.843
d) BaĢka bir rivayete göre ise, Halîfe Müstencid Billâh doktoru Ġbn Safiyye vasıtasıyla vezirine mektup gönderip Üstâzü'd-Dâr ile Kutbeddin‟in tevkif ve idam edilmelerini emretmiĢ, bunun üzerine Ġbn Safiyye Üstâzü'd-Dâr ile buluĢup Halîfe'nin yazısını ona vermiĢ, Üstazü'd-Dâr, doktora: “Geri dönüp mektubu vezire ulaĢtırdığını söyleyeceksin.” demiĢti. O da söyleneni yaptı. Üstâzü‟d-Dâr, Kutbeddin, Yezden ve kardeĢi TanamıĢ'i çağırıp Halîfe‟nin mektubunu gösterdi; bunun üzerine Halîfe'yi öldürmeğe karar verdiler. Yezden ile Kaymaz el-Hamîdî Halîfe'nin yanına girip onu hamama götürdüler. Halife yalvarıyordu, fakat onlar hiç acımadan onu hamama attılar ve kapıyı üzerinden kilitlediler. Hamamın hararetinden halife ölünceye kadar feryat etti.844
e) el-Müstencid'in o sıradaki veziri Ebû Ca'fer b. el-Beldî idi. Vezirle Üstâzü‟d- Dâr arasında köklü bir düĢmanlık vardı, çünkü el-Müstencid Billâh onlarla ilgili bir hususun yapılmasını emrediyor, vezirde bu emri yerine getiriyordu. Bu ikisi ise kendilerinin vezir tarafından jurnal edildiğini zannediyorlardı. Halife el-Müstencid hastalanıp da öldüğüne dair asılsız, haberler yayılınca vezir, emirler, askerler ve diğer bazı zevât ile beraber saraya gitmek için gerekli hazırlıkları yapıp yola çıktığı sırada bu haberin asılsız olduğunu anladı. Bunun üzerine Üstâzü'd-Dâr ona: “Emîrü'l-Mü‟minîn‟in hastalığı hafiflemiĢ ve iyileĢmeye baĢlamıĢtır.” diye haber gönderdi. Bunun üzerine vezir askerle birlikte saraya girmekten korktu. Bu davranıĢı yadırgandı. Vezir evine geri döndü, yanındaki halk da dağıldı. Üstâzü'd- Dâr ile Kutbeddin vezir gelirken onun saraya girip kendilerini tevkif etmesinden korktukları için kaçmak üzere hazırlanmıĢlardı. Vezir geri dönünce Üstâzü'd-Dar sarayın kapılarını kapattı ve Halîfe el-Müstencid'in öldüğünü ilan ettiler. Kutbeddin ile Üstâzü‟d-Dar Halîfe'nin oğlu Ebû Muhammed el-Hasan‟ı getirtip ona halîfe olarak biat ettiler ve “el-Müstazî Biemrillâh» lakabını verdiler. Üstâzü‟d-Dâr‟ın vezir, oğlu Kemâleddîn‟in Üstâzü'd-Dâr,
842 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, IX, 108; KalkaĢendî, Meâsiru‟l-İnâfe, II, 45. 843 Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve'n-Nihâye, XII, 262; Ġbn Haldûn, el-Iber, III, 525. 844
KrĢ.: Ġbnü‟l-Cevzî, el-Muntazam, X, 497; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, IX, 108; Ebü‟l-Ferec, Ebü‟l-Ferec Tarihi, II, 412-413; Ġbnü‟t-Tiktaka, el-Fahrî, s.277; Ġbn Haldûn, el-Iber, III, 525.
Kutbeddin‟in de ordu kumandanı olmasını Ģart koĢtular. el-Mustazî bu Ģartları kabul etti.845
f) Diyârbekrî ise kimin yaptığını söylemeden Halîfe Müstencid Billâh‟ın katledildiğini söyler.846
Halîfe Müstencid Billâh 566/1170 yılında vefât etmiĢtir.847 Rivâyetler değerlendirilirse onun ölümünden sorumlu olan kimseler Üstâzü‟d-Dâr Adudiddîn Ġbnü‟l- Müslime ve dönemin kudretli emirlerinden Kutbeddin Kaymaz olduğu anlaĢılabilir.848
Halîfe Müstencid Billâh‟ın hilâfeti 11 yıldır.849 Esmer tenli, normal boylu, uzun sakallıydı.850
el-Müstencid, delip geçen bir kavrama ve mükemmel bir yargılama yeteneğine, keskin bir zekaya ve göz alıcı faziletlere sahipti. Yazmakta eĢi görülmemiĢ bir yazar ve belagatli bir nesir yazarıydı.851