Müellifin Takip Ettiği Metot

Müellif eserde çizmiĢ olduğu sınırlar çerçevesinde bu eseri yazmaya kendisini iten sebepleri zikrettikten sonra mukaddimede Ģöyle demektedir: “Kendimi, dinin gereği kalemimin

dizginlerini konuların yazımına ve dirayetin – anlayıĢın kabul edebileceği kadarıyla bütün gayretimi sarf ettim.”107 Zikrettiği her mesele için delilini mutlak ortaya koyduğunu ve nakli, aklî ve lügavi deliller ileri sürdüğünü görmekteyiz.

Musannifek‟in yazma esnasında dayandığı son ilke taassuptan kaçınmadır. Der ki: “Özellikle tartıĢmalı konularda, taassup ve sapma noktalarında özellikle Hanefi-ġafii mezhebi

arasındaki ihtilaf noktalarında delillerin meselelere uygulanmasında taassup ve sapmadan kaçınmak için elimden gelen bütün gayreti sarf ettim.” 108

Bir âlime veya mezheb nisbette bulunmadan önce veya bir görüĢü seçmeden önce kendisini insaf dairesinde meseleyi inceden inceye araĢtırmaya zorlamıĢtır. DemiĢtir ki: “bütün bunlarda

insaf ve kesin bilgi Ģartına uymak suretiyle”109

Ġmkân ölçüsünde Hanefi Mezhebinden ya da baĢka mezheplerden görüĢ naklederken kabul gören görüĢe uymaya çalıĢmıĢtır. Der ki: “Ġmkân ölçüsünde seçkin rivayetlere dayanarak”.110 Gerek kendi mezhebinde gerekse ġafii mezhebinde büyük âlimlerin kabul gören görüĢe muhalif bir görüĢü varsa bu görüĢü de nakletmektedir. Bazı konularda Hasan el-Basrî (110/728) gibi âlimlerin görüĢlerini de nakletmektedir.

Konuların sıralanmasında el-Hidâye‟nin müellifinin takip ettiği sıraya uymamıĢtır. Bulabildiğimiz nüshada “Kitabu‟t-Tahâret” ile baĢlamıĢ, sonra “Hukuk” daha sonra da “Ġstihkak” babına geçmiĢtir. “Kitap” baĢlığının altındaki baĢlıklarda “Fasıl” baĢlığını kullanmıĢ, daha fazla alt baĢlık kullanmamıĢtır.

107 _{Musannifek, ġerhu’l-Hidâye, 2 b.}

108 _{Musannifek, ġerhu’l-Hidâye, 3 a.} 109 _{Musannifek, ġerhu’l-Hidâye, 3 a.} 110 _{Musannifek, ġerhu’l-Hidâye, 3 a.}

40

Konuları ele alırken Musannifek, garip lafızları kullanmaya meyletmeyen açık bir dil kullanmıĢtır. _ضاير 111

ve قًزت 112 kelimelerinde olduğu gibi bir kelimenin garip olduğuna inanırsa hemen o kelimeyi haĢiyedeki sözlükte açıklamıĢtır. Vakti zatında konuları Ģerh edip delillendirirken meselenin hakkını verebilmek için itnâb – sözü uzatma sanatını kullanma eğilimindedir. Mezhepteki kabul gören görüĢü esas almakta ve muhalif görüĢü de belirtmektedir. Çoğu zaman ġafii Mezhebindeki kabul gören görüĢü de zikretmektedir. Her birinin delilini zikretmekte, bunları tartıĢmakta ve cevap vermektedir. Her bir delilin devamlı olarak nakil, dil açısından ve bazen de akıl yönünden kuvvetini ve zayıflığını zikretmektedir. Bu hal üzere devam ederken ister kendi mezhebinin görüĢü olsun isterse baĢka bir mezhep olsun delili en güçlü olarak gördüğü görüĢü tercih etmektedir.

Ġnce meselelerde “anla”, “düĢün” ve “burası ince bir nokta” gibi lafızlarla okuyucuyu devamlı olarak tenbih etmekte, uyarmaktadır.

Musannifek diyalog üslubunu “eğer dese ki”, “dedik”, “denilirse ki” “Ģöyle diyen kiĢiye denilir ki” gibi lafızları çok kullanmaktadır.

Musannifek, tartıĢmalarda öncelikle muhalif yerine, daha sonra da cevap veren kiĢi yerine koymaktadır. En doğru görüĢ ortaya çıkana kadar tartıĢmaları bu Ģekilde nakletmektedir.

TartıĢmalarda kendi görüĢünü açıkça ortaya koymaktadır. “Bütün bu görüĢler zayıftır” gibi cümleler kullanmaktadır. Çok açık bir Ģekilde hatalı olduğunu düĢündüğü bir görüĢü naklettiğinde ve özellikle bu görüĢ ġafii gibi büyük bir âlime karĢı zikredilmiĢse “ اهً لٌقي نه زظنا لٌقي نه ىلعً لٌقي” yani “Diyene, dediğine ve kime dediğine bak” ya da “ تياغ لا نايبلا طئاغل اذى نإ نايبلا”der.

Musannifek, lügat, nahiv ve Arap Dili ilimlerinde eĢsiz bir âlimdir. Bu da O‟nun dil açısından Ģerhini yaparken ve dil açısından delillendirirken coĢmasına sebep olmaktadır. Musannifek dil ile ilgili nakillerinde üç kitabı esas almıĢtır. Kullanım sıklığına göre Ģöyledir:

1. el-Cevherî, Ebû Nasr Ġsmâ‟îl b. Hammâd el-Fârâbî, (393/1003), es-Sıhâh Tâcu’l-

Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye

111 _{Musannifek, ġerhu’l-Hidâye, 1 a.}

41

2. ez-ZemahĢerî, Ebu‟l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed, (538/1143), Esâsü’l-

Belâğa

3. Burhâneddîn, Nâsır b. Abdisseyyid, Ebi‟l-Mekârim, (610/1213), el-Muğrib fî

Tertîbi’l-Mu’rib

Kelime nahiv açısından ele alırken öncelikle sarf açısından kelimenin aslını açıklamakta, sonra sözlük anlamını daha sonra da terim anlamını vermektedir. Ġki mana arasında bir ilginin bulunup bulunmadığını tartıĢmaktadır.

Dil tartıĢmaları, kelimelerin anlamları ve anlam ihtimalleri, bunlar arasından müellifin (Merğinânî‟in) kastettiği muhtemel anlam vb. konularda uzun uzun tartıĢmaktadır. “ نلاعه ىلعأ يذلا وهلاعأً نلعلا” ifadesindeki “نلاعه” kelimesinin Ģerhi 5 sayfa tutmaktadır.113

Kitabın çoğu yerindeki metodu bu Ģekildedir. Mukaddimenin Ģerhi 38 sayfadan fazla tutmaktadır.

Birçok yerde varid olan bir mesele hakkındaki delil ve tartıĢmalarda tekrara düĢüme korkusu O‟nu (Musannifek‟i), önceden zikredilen yere yönlendirmeye itmiĢtir. “seni uyarmıĢtık - ويلع كانيبن دقً” veya “açıklamıĢtık - هاّنيب دقً” ya da “geçmiĢti - مدقتدقً” gibi ifadeler kullanmaktadır.

Bir meseleyi ele alırken müellifin (Merğinânî‟in) bu meseleyi neden bu sıraya koyduğunu da açıklamıĢtır. Neden öne alındığını, neden sona bırakıldığı ve bunun Ģer‟î ve mantıkî delilleri gibi hususları da açıklamıĢtır. “Kitabu‟t-Tahâret” bölümünün giriĢinde olduğu gibi… Der ki:

Abdest temizliğinin diğer taharet-temizlik çeĢitlilerinde bulunmayan özel bir Ģartı bulunmaktadır. Bu Ģart asla bir özür ile düĢmez.”114

“Namazın anahtarı abdesttir”115 Hadis-i ġerifi mucibince abdest namazın anahtarıdır. Taharetin özellikle Abdest taharetinin sırası konusunda müellifin bir hatası yoktur. Bu çok güzel bir örnek uygun bir sıralamadır. Sonra sebebini belirtmektedir. Müellif kitap bab ve fasıl (bölüm) olmaksızın baĢlamamakta ve ta‟lilini- sebebini uzun uzun anlatmaktadır_.116

7.Müellifin alıntı yaptığı eserler

113 _{Musannifek, ġerhu’l-Hidâye, 5 b.}

114 _{Musannifek, ġerhu’l-Hidâye, 38 a.} 115 _{Musannifek, ġerhu’l-Hidâye, 38 a.} 116 _{Musannifek, ġerhu’l-Hidâye, 38 b.}

42

Musannifek Hidâye Ģerhindeki eserinde özelde diğer Hidâye Ģerhlerinden genelde ise Hanefi fıkhı eserlerinden ve diğer dallardaki eserlerden faydalanmıĢtır. Bu eserlerden bazılarını zikredelim.

1- Fetâvâ Kâdıhân:

Fahreddin Hasan bin Mansur El-Evzecendi, (v. 592/1196) Kadı Han. Taharet, Haklar ve istihkak kitabında 7 yerde referans göstermiĢtir. 117

2- el-Camiü’s-Sağir:

Muhammed bin El- Huseyin ,(v. 187/805) EĢĢeybani, Kendisinden rivayetin zahirini naklediyordu. Birkaç defa referans göstermiĢtir. 118

3- el-Camiü’s-Sağir:

Fahreddin Hasan bin Mansur El-Evzecendi, (v. 592/1196) Kadı Han. Taharet, Haklar ve istihkak kitabında 7 yerde referans göstermiĢtir.119

4- el-Camiü’s-Sağir:

Ahmed bin Ġsmail bin Muhammed bin AydoğmuĢ et-TimurtaĢî (v. 610/1214). Müellif değiĢik yerlerde TimurtaĢî‟nin sözlerinden bolca alıntı yapmıĢtır.120

5- el-Camiü’s-Sağir:

es-Serahsi, Muhammed bin Ahmed bin Ebi Sehl Ebû Bekir (v. 490/1097). Müellif bazı konularda referans olarak kullanmıĢtır.121

6- el-Mebsut:

es-Serahsi, Muhammed bin Ahmed bin Ebi Sehl Ebû Bekir (v. 490/097). Hanefi Fıkhının en önemli ve en hacimli kitaplarındandır ve müellifin en çok alıntı yaptığı eserdir.122 7- el-Esrar:

ed-Debbusi, Ubeydullah bin Ömer bin Ġsa ed-Debbusi, Ebû Zeyd,(v. 430/1039) . Müellif kendisinden birkaç defa nakletmiĢtir.123

8- el-KeĢĢaf:

ez-ZemahĢeri, Mahmud bin Ömer bin Muhammed bin Ahmed el-Havarizmi ,(v. 538/1143). Müellifin kitabında en çok referans gösterdiği kitaplardandır.124

9- es-Sıhâh:

Ebû Nasr Ġsmail bin Hammad El- Cevheri El-Farabi (v. 393/1003). En çok alıntı yaptığı dil kitabıdır.125

10- el-Muğrab fi Tertîb el-Mu’rab

el- Mutarrizî, Nasır bin Abdus-Seyyid Ebil-Mekarim ibn Ali (v. 610/1213). Birden çok yerde delil olarak göstermiĢtir. 126

117

Örnekler için bkz. Musannifek, ġerhü’l-Hidâye, 62a, 83a.

118 _{Örnekler için bkz. Musannifek, ġerhü’l-Hidâye, 94a.} 119 _{Örnekler için bkz. Musannifek, ġerhü’l-Hidâye, 94a.} 120 _{Örnekler için bkz. Musannifek, ġerhü’l-Hidâye, 86a.} 121

Örnekler için bkz. Musannifek, ġerhü’l-Hidâye, 92b.

122 _{Örnekler için bkz. Musannifek, ġerhü’l-Hidâye, 61b, 65a, 69a.} 123 _{Örnekler için bkz. Musannifek, ġerhü’l-Hidâye, 67b.}

124 _{Örnekler için bkz. Musannifek, ġerhü’l-Hidâye, 59a, 60b.} 125 _{Örnekler için bkz. Musannifek, ġerhü’l-Hidâye, 80a, 82b, 85b.} 126 _{Örnekler için bkz. Musannifek, ġerhü’l-Hidâye, 75a.}

43 11- Esâsü’l-Belâğa

ez-ZemahĢeri, Ebul Kasım Mahmud bin Amr ibni Ahmed (v. 538/1143). Birkaç yerde kendisinden nakletmiĢtir. 127

12- en-Nihâye

es-Sığnaki (v. 714/1314). el-Hidâye‟nin ilk Ģerhi olduğundan müellifin en çok rivayet ettiği kitaplardan biridir. 128

C. ESERĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ