2. BÖLÜM
3.9 MÜBADİLLERİN TÜRKİYE’YE GETİRİLİŞİ VE
27 Ocak 1923 tarihinde, Lord Curzon başkanlığında toplanan Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonunda, Nüfus Mübadelesi Alt – Komisyonu Başkanı M. Montagne’nin sözlü bir raporu dinlendikten sonra hazırlanan anlaşma ile sözleşme tasarısı kabul edilmiştir.193
30 Ocak 1923 tarihinde Türkiye ve Yunanistan arasında “Nüfus Mübadelesine” ilişkin Sözleşme ve Potokol imzalanmıştır. Bunun üzerine, Yunanistan’a 1.200.000 Ortodoks, Türkiye’ye ise 380.000 Müslümanın gelmesi bekleniyordu. En büyük sorun ise bu göçmenlere yer bulunması sorunuydu. Daha Lozan Barış Konferansı başlamadan, Yunanistan bu soruna çözüm bulmak amacıyla konuyu Milletler Cemiyetine sunmuştur. Eylül 1922’de cemiyet bu sorunu çözmek için çalışmalara başlamıştır.194 Böylelikle, Norveçli Dr. Fridtjof Nansen, Milletler Cemiyeti tarafından Yunanistan ve Türkiye’de yaşanan göç sorununu incelemekle görevlendirilmiş ve bu konuda her iki ülkeyi ziyaret ederek çözüm yolları aramaya çalışmıştır. Nansen hazırladığı raporu 1 Aralık 1922’de Lozan’daki Barış Konferansında sunmuştur. Nansen raporunda; göçmenler için mübadelenin en etkin çözüm olacağını belirterek, Türkiye’de acilen toprakları işleyecek nüfusa ihtiyaç duyulduğunu, Yunanistan’da ise mübadele sonucu Müslümanların gitmesiyle yerlerine gelen Rumlara iskan alanlarının açılmış olacağını belirtmiştir.195 Türk ve Yunan delegelerinin Nansen’in önerilerine bakış
açısı farklıydı. Bu sebeple 2 Aralık 1922 tarihinde rapor Alt – Komisyona gönderildi. Alt – Komisyon çalışmalarını bitirdikten sonra, 30 Ocak 1923 yılında “Türk ve Rum Mübadelesine” dair Sözleşme ve Protokol imzalanmıştır.196
193 İsmail Soysal, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, C. I (1920
– 1945), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1983, s. 177 – 183.
194 Seçil Akgün, “Birkaç Amerikan Kaynağından Türk – Yunan Mübadelesi Sorunu”, Üçüncü Askeri
Tarih Semineri, Türk – Yunan İlişkilleri, Ankara 1986, s. 241.
195 Kemal Arı, Büyük Mübadele…, s. 16 – 17.
İmzalanan sözleşmenin yürürlüğe girmesiyle, bir ay içinde Muhtelit Mübadele (Karma) Komisyonu kurulmuştur. Karma Komisyon gerekli gördüğü yerlerde Türk ve Yunan üyelerden oluşan ve kendisine bağlı olan Alt – Komisyonlar oluşturabilecektir. Bu alt komisyonların görevleri taşınır ve taşınmaz mallarla ilgili sorunları çözmekti.197 13 Ekim 1923 tarihinde, göçmenlerin
taşınma, sağlık, beslenme ve iskan gibi sorunlarını çözüm bulması için, TBMM’de Mübadele İmar ve İskan Vekaletinin kurulması kabul edilmiştir. 20 Ekim 1923 tarihinde de bu vekaletin başına İzmir Mebusu Mustafa Necati Bey seçilmiştir.198
3.9.1 Mübadillerin Yerleşim Bölgeleri
Mübadele olayı, hem Türkiye hem de Yunanistan açısından oldukça önemli siyasi, sosyal, ekonomik ve demografik sonuçlar yaratan bir olay olmuştur.199 Mübadelenin başlamasıyla karşılaşılan en önemli sorun yerleşim
alanlarının belirlenmesiydi. Az zamanda çok sayıda mübadilin gelmesi, başarılı bir iskan planının olmaması ve Rumlar’dan artakalan emvalu metrukenin işgale uğraması iskan sırasında büyük engel oluşturmuştur.200 İlk düşünülen yerleşim
alanları Rumlar tarafından terk edilen mallardı. Ancak bu mallar gereksiz yere işgale uğramış, harap edilmiş ve yağmalanmıştır.201 Gelen göçmenlerin ekonomik
durumları, geldikleri coğrafi şartlar, meslekleri ve uğraşıları, tarım biçimi, türleri gibi özellikler göz önünde bulundurulmuş böylelikle hangi yöreden nereye yerleştirilicekleri saptanmaya çalışılmıştır.202
197 İsmail Soysal, a.g.e., s. 180 – 181.
198 Kemal Arı,Büyük Mübadele…., s. 28.
199 Onur Yıldırım, “I Antallagi Plithismon tou 1923, Prosfiges kaı Ethnikes İstoriografies stin Ellada
kaı tin Tourkia”, İ Ellinitourkiki Antallagi Plithsmon, Ptihes mias Ethnikis Sugrousis, Ed.: Konstantinos Tsitselikis, Ekdoseis Kritiki, Ekim 2006, s.66.
200 İbrahim Erdal, a.g.e., s. 154.
201 Renee Hirschon, “Ta Apotelesmata tis Antallagis”, İ Ellinotourkiki Antallagi Plithismo, Ptihes
mias Ethnikis Sigkrousis, Epimeleıa: Konstantinos Tsitselikis, Kritiki & KEMO, Athina 2006, s. 166.
Bu sorunların en yoğun olarak görüldüğü bölge İzmir olmuştur. İlk iş olarak, yerleşim alanlarındaki hasarın belirlenmesi ve onarımı gelmekteydi.203
Rum köylerinin tahribi, göçmenlerin geldiği zamanlarda da devam etmiştir. Bu terk edilmiş evlerin, tarlaların, bağların ve bahçelerin onarımlarını yapmak; hem göçmenlerin, hem de yerli felaketzedelerin barınmalarını sağlamak için büyük bir önem taşımıştır.204 Vekalet, Türkiye’ye geririlecek göçmenlerin iaşe, sağlık ve
iskan sorunlarını çözebilmek amacıyla on yerleştirme bölgesine ayırmıştır. Bu on bölge arasında İzmir, Manisa, Aydın, Menteşe ve Afyon ile birlikte dördüncü bölgede yer almıştır.205 Göçmenlerin, gelecekleri yöre olarak, tütüncü, çiftçi,
bağcı, zeytinci olarak gruplandırımıştır. Buna göre; Drama, Kavala ve Selanik ahalisinin 4.000’i tütüncü, 20.000’i çiftçi – bağcı, 40.000’i zeytinci olmak üzere toplam 64.000 kişi İzmir, Manisa, Menteşe, Denizli ve havalisine yerleştirilmiştir.206
İlk göçmen kafilesi, 3 Aralık 1923 tarihinde İzmir’e gelmiştir. 1.027 kişi olarak gemiye binen bu kafile, hamile bir kadının yolda doğum yapmasıyla bu sayı 1.028’e ulaşmıştır.207 Mübadillerin yola çıktığı haberi gelince, İzmir’deki
cemiyetler hemen yardım kampanyaları başlatmışlardır.208 Muhacirin Muayenet
Yurdu gelecek göçmenlerin şeker ve çayını, Kordon Ameli Cemiyeti ekmeklerini ve Musevi Cemiyeti sigara ve tütünlerini karşılamışlardır. İzmirli hanımlardan oluşan Hilal – i Ahmer Cemiyeti Yardım Heyeti de büyük yardımlarda bulunmuştur.209 İzmir ve çevresine gelecek göçmenlerin geçici iskanları için
Kemer’de, Hilal – i Ahmer’in donatım ve yardımlarıyla İzmir’in en büyük misafirhanesi olan Kalazomen Misafirhanesi kurulmuştur.210
203 Kemal Arı, Büyük Mübadele…., s. 57.
204 Kemal Arı, Büyük Mübadele…, s. 59.
205 Kemal Arı, “Mübadele Göçmenlerini Türkiye’ye Taşıma Sorunu ve İzmir Göçmenleri”, Çağdaş
Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, I\1, 1991 , ss. 13 - 46, s.27.
206 Kemal Arı, Büyük Mübadele…, s. 53.
207 Kemal Arı, Büyük Mübadele…, s.90.
208 Kemal Arı, “Yunan İşgali Sonrasında İzmir’de Emval – I Metruke ve Fuzuli İşgal Sorunu”, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, C. V\ 15 Temmuz 1989, ss. 691 – 706.
209 Kemal Arı, Suyun İki Yanı…, s. 127.
Ortalama üç gün misafirhanelerde kalan göçmenler, sonra kendileri için belirlenmiş yerleşim bölgelerine gönderilmişlerdir.211 Yolculuk trenle veya yaya
olarak gerçekleştirilmiştir.212 Göçmenlere, ellerindeki mal bildirim
beyannamesinde yazan evin niteliklerine uygun ev verilmeye çalışılsa da bu konuda pek başarılı olunamamıştır.213 Bazen de bir yöreye gönderilen göçmenin,
oradaki terk edilmiş malların yetersizliği ya da fuzuli işgale uğramış olduğu yüzünden, başka bir yerleşim bölgesine gönderilmiştir.214 Yaklaşık 32 bin göçmen
İzmir’e yerleştirilmiş ve üretici duruma gelene kadar Hilal – i Ahmer Cemiyeti önemli bir rol oynamıştır.215