II. BÖLÜM
1. Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti’nin Kuruluşu
Türkiye ile Yunanistan arasında yaşanan Nüfus Mübadelesi, çok sayıda insanı kapsadığı için her iki ülke de göç sırasında mübadillerin en az derecede zararla bu göçü atlatmalarını sağlamaya çalışmıştır.151
Göçmenlerin başarılı bir şekilde iskân edilebilmesi için yalnızca mübadele işleriyle ilgilenen bir teşkilâta ihtiyaç vardır. Türklerin göç tarihine bakıldığında 1683-1839 tarihleri arasında göçmen işlerini yürüten hususî bir kurumun olmadığı görülmektedir.152
Bu işlerin çözümü konusunda ilk 5 Ocak 1860’da Muhacirin Komisyonu kurulmuştur. Sonrasında ise İdare-i Muhacirîn Komisyonu, Muhacirîn Komisyonu Âlisi153
ve Muhacirîn-i İslâmiyye Komisyonu isimleriyle anılan komisyonlar aracılığıyla sorunun çözülmeye çalışıldığı görülmektedir. 1916 yılına gelindiğinde merkez ve taşra birimlerinden oluşan Aşair ve Muhacirîn Müdüriyet-i Umumiyyesi ismiyle Dahîliye Nezareti’ne bağlı olmak üzere genel bir müdürlük kurulmuştur. Millî Mücadele döneminde ise göçle ilgili işleri Sıhhiye ve Muavenet-i İctimaiyye Vekâletine bağlı olan Muhacirîn Müdüriyeti yürütmüştür. Milli Mücadele sonrasında ise göçmenlerin işlerini Nafia, Maliye, Dahîliye ve Muavenet-i İctimaiyye Vekâletlerine bağlı alt kuruluşlar tarafından yürütülmüştür. İşlemler tek merkezden uyum içerisinde yapılmadığı için beklenen verim alınamamış ve aksaklıklar yaşanmıştır. Mübadillerin Türkiye’ye taşınması, beslenmesi, doğru şekilde iskân edilmesi, evlerin tamir edilmesi iskâna hazırlanması, mübadillere üretim araçları ve imkânlarının sağlanması zor ve iyi plân gerektiren konulardır. Göçmen işlerini belli bir düzende yapmak üzere tam yetki ile donatılmış bir kuruluşun yapacağı işlerle, göç dışında başka işleri yürütmekle sorumlu bir kuruluşun yapacağı işler kesin olarak kıyaslanılmayacak derecede farklıdır. Bundan dolayı durumun bilinmesi, Göçmen işlerinin önem kazanması, mübadillerin
151
Mehmet Pınar, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Mersin Hilâl-i Ahmer Cemiyeti”, Atatürk Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2012, s. 281.
152 İpek, a.g.e, s. 35. 153
Ferhat Berber, “19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 31, Güz 2011, s. 21.
korunması, göç hareketini ülkenin iktisadî çıkarları doğrultusunda yürütülmesi gibi sebeplerden yeni bir kuruma ihtiyaç duyulmuştur.154 Tüm bu gerekçeler neticesinde 13 Ekim 1923 tarihinde Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti kurulmuştur.155 Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti’nin kuruluşu 352 numaralı kanunla gerçekleşmiştir.156 Kanuna göre merkez ve taşra teşkilâtı şu şekilde olmuştur; Merkez teşkilâtı, “Mübadele ve İskân Müdüriyet-i Umumiyesi” ve “İmar Müdüriyet-i Umumiyesi” olmak üzere bir müsteşarlığı bulunan iki genel müdürlükten oluşmuştur. Bunların içerisinden “Mübadele ve İskân Müdüriyet-i Umumiyesi”nde birinci Sevkîyat ve Naklîyat Şubesi, ikinci Muhacirin Şubesi, üçüncü İaşe Şubesi, dördüncü İskân ve Emakin Şubesi bulumaktadır. “İmar Müdüriyet-i Umumiyesi”nde ise birinci Muamelât Şubesi, ikinci İnşaat ve Tamirat Şubesi, üçüncü Heyet-i Fennîye Şubesi ile Hukuk Müşavirliği bulunacaktır. Taşra teşkilâtında ise mıntıka iskân ve imar müdürleri, iaşe memurları, sevkîyat ve naklîyat memurları, iskân memurları, hesap memurları, kâtip ve seyyâr memurlar ile müstahdemler bulunacaktır.157
Vekâlet göreve başladığında 6 milyon 95 bin 83 lira bütçesi vardır.158
Vekâlet’in başına geçecek kişinin belirlenmesi konusunda, T.B.M.M.’de yapılan oylamada yüz elli sekiz oy ile Mustafa Necati Bey başkan seçilmiştir. 159
Mustafa Necati Bey seçildikten sonra meclis kürsüsüne çıkarak şu konuşmayı yapmıştır:
“Arkadaşlar memleketimizin hayat ve saadetine taallûk eden bu en mühim ve âzametli işi bendenize tevdi ettiğinizden dolayı teşekkür ederim. Yüzbinlerce kardeşin hayat ve mematını teşkil edecek olan bu iş, hakikaten çok mühimdir. Fakat bundan evvel ifayı vazife eden selefi âliniz Birinci Büyük Millet Meclisi, nasıl bütün düşmanlar karşısında milleti zaferden zafere götürmüş ise-size istinadederek yürüyeceğimiz yol üzerinde de -İkinci Büyük Millet Meclisi imar işlerinde muzaffer olacak, memleketin imarını
154 İpek, a.g.e, s. 35. 155
İskân Tarihçesi, s. 13.
156
Resmi Gazete, 18 Teşrîn-i Evvel 1339, Sayı: 35, s. 1.
157 Durdu Mehmet Burak, “Türkiye ile Yunanistan Arasında Mübadele Meselesi ve Kırşehir’e Yerleştirilen
Muhacirlerin İaşe Sorunları”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 14, Yaz 2007, s. 35.
158
Mehmet Çanlı, “Yunanistan’daki Türklerin Anadolu’ya Nakledilmesi”, Tarih ve Toplum, Sayı: 129, Eylül 1994, s. 189.
159
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, (20 Teşrinievvel 1339 Cumartesi), Devre: II, Cilt: 2, İçtima Senesi: 1, s. 826.
temin edecektir. Bendeniz bütün azim ve bütün imanımla buna çalışacağımı bu kürsüi muallâdan arz ve vâdediyorum. Bunun için de bütün arkadaşlarımdan müzaharet isterim. Yegâne istinatgâhım sizlersiniz. İnşallah vazifemde muvaffak olacağım ve muhakkak surette de bu kardeşlerimizin refahını temin etmeye çalışacağım”.160
Mustafa Necati Bey’in mecliste vekil seçilmesi basın tarafından da olumlu karşılanmıştır. Hakimiyet-i Milliye gazetesi “gençliğine has olan hareket, samimiyet, Necati Beyin işe var kuvvetiyle sarılacağına ve azami faaliyet ibraz etmek isteyeceğine zerre kadar şüphe bırakmıyor” sözleriyle Mustafa Necati Bey’e olan güveni anlatmıştır.161
Ayrıca aynı gazete 1339 yılının 23 Teşrinievvel günü yayınlanan sayısında da Mustafa Necati Bey hakkında “Biz muvafık buluyoruz...” demiştir.162
Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti kurulduktan sonra mübadelenin uygulanmasını kolaylaştırmak için İaşe Talimatnâmesi, Misafirhaneler Talimatnâmesi, İskân ve İmar Komisyonlarının Sureti Şekli Vezaifine Ait Talimatnâme, Muhacirlerin Kabul, İaşe, Sevk ve İskânları Hakkında Talimatnâme, Mübadillerin İskân Edilecekleri Mıntıkalardaki Emvali Metrukede Yapılacak Müstacel Tamiratı Cüziyeye Ait Talimatnâme, Muhasibi Mes’ullerin Vezaifi Hakkında Tanzim Kılınan Talimatnâme, Tavizen Verilecek Tohumluk, Çift Hayvanatı ve Âlâtı Ziraiyenin Sureti Tedarik ve Tevziine Müteallik Talimatnâmeler çıkartılmıştır.163
Beş aylık görev süresinde bulunan Mustafa Necati Bey Vekâlet’in merkez ve taşra teşkilâtlanmasından, yasal olarak düzenlemelere kadar son derece idealist bir bürokratlık örneği göstermiştir. 6 Mart 1924 tarihine gelindiğinde yeni oluşturulmuş olan İsmet Paşa Hükümeti’nde Adliye Vekili olmuştur.164
Mustafa Necati Bey, 7 Mart 1924 tarihinde görevini Mahmut Celal Bayar Bey’e devretmiştir. Celâl Bey, 6 Temmuz 1924 tarihine kadar Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti’nin başında vekillik etmiş daha sonra istifa etmiştir. 17 Temmuz 1924’te Bursa milletvekili Refet Bey İmar ve İskân Vekili olmuştur. Mübadele, İmar ve
160Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, (20 Teşrinievvel 1339 Cumartesi), Devre: II, Cilt: 2, İçtima
Senesi: 1, s. 826.
161
Hakimiyet-i Milliye, 22 Teşrinevvel 1339, s. 1.
162
Hakimiyet-i Milliye, 23 Teşrinevvel 1339, s. 1.
163
İskân Tarihçesi, s.17-27.
İskân Vekâleti, 11 Aralık 1924’te kaldırılarak tüm yetkileri Dahîliye Vekâleti’ne bağlanmıştır.165