Kuzey

1.1.3.1. yır (+yA, +gArU, +dXn)

yır, ‘kuzey’; aslen ‘dağın gölgeli tarafı’ kuz gibi somut bir anlama sahip olabilir, bu yüzden ‘kuzey’, eğer öyleyse kaybolur. ir/yir söylemi düzensizdir (EDPT:

954). Yırgaru, yalnız Orhun âbidelerinde görülen bir sözdür. Şimal, yukarı, şimalde anlamlarında olup yır veya yırı sözünün -garu cihet ekiyle birleşmesinden hâsıl olmuştur (Duran, 1956: 13-14). Bu söz Orhon yazıtları dışında runik harfli Uygur yazıtlarında dahi görülmemektedir. Diğer sözcükler yırya ve yırdın (sadece Tonyukuk yazıtında bir kere) da sadece Orhon yazıtlarında görülmektedir.

bérye şadapıt begler yırya tarkat buyruk begler [KT G1] “Güneydeki şadlar (ve) beyler, kuzeydeki tarkanlar, komutanlar (ve) beyler.”

yırgaru yir bayırku yériŋe tegi süledim [KT G4] “Kuzeyde Yer Bayırku topraklarına kadar sefer ettim.”

yırya baz kagan tokuz oguz bodun yagı ermiş[KT D14] “Kuzeyde Baz Kağan (liderliğindeki) Dokuz Oğuz halkı düşmanmış.”

bodunumun ilgerü kün tugsıkıŋa bérgerü kün ortosıŋa kurıgaru kün batsıkıŋa yırgaru tün ortosıŋa tegi konturtum [BK K11] “Halkımı doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına batıda gün batısına kuzeyde gece ortasına kadar yerleştirdim.”

bérye tawgaçıg öŋre kıtańıg yırya oguzug üküş ök ölürti [T1 B7] “güneyde Çinlileri, doğuda Kitanlıları, kuzeyde Oğuzları çokça mahvetti.”

tawgaç bérdin yen teg kıtań öŋdün yen teg ben yırdınta yan türk sir bodun yérinte idi yorımazun [T1 G4] “Çinliler güney taraftan saldırın, Kitanlılar doğu taraftan saldırın, ben kuzey taraftan saldırayım.”

türk bodun öŋre kün tugsıkıŋa késre kün batsıkıŋa tegi bérye tawgaçka yıraya¹⁷ yışka [tegi] <…> alp erin balbal kışdı [O D2] “Türk halkı doğuda gün doğusuna, batıda gün batısına kadar, güneyde Çin ‘e, kuzeyde bozkıra kadar

<…> kahraman askerini balbal (olarak) diktiler.”

1.1.3.2. yir / ir

‘Kuzey’. Bu biçim runik harfli Uygur yazıtlarında ve Uygur metinlerinde geçmektedir.

öŋdüni kañuy künüy bz<…> iç <ı>lagım ötüken yiri ongı tar[kan] süy yag<ı>

bodunka [kaga]ngı bérigerü uçı altun yış kédin uçı kögmen <i>ligerü uçı költ[i]? [Ta B5] “Doğusu Hanuy (ve) Hünüy ırmakları <…> iç otlağım Ötüken, kuzeyi Ongı Tarkan Süy, düşman halkın kağanı(nınki) güney ucu Altay Dağları, batı ucu Kögmen, doğu ucu Költi(?)’dir.”

ötüken irin kışladım [ŞU D7] “Kışı Ötüken ‘in kuzeyinde geçirdim.”

kırkız kanı kögmen irinte <…> ew barkınta ermiş [ŞU D11-12] “Kırgızların kağanı Kögmen ‘in kuzeyinde <…> evinde barkında imiş.”

iki yaranın başının brdinki yirdinki yir suv basa tutar [M III (T.II D.121.)] “İki omuzu ..?.. güneydeki ve kuzeydeki topraklara zulmeder.”

yme kltı kün ortuda sıŋar yil tursar ötrü ol bulgaklarag irdin sıŋar el'itir tegirer [M III (T.M. 298.)] “ve güney yönünden rüzgâr gelse sonra bu kargaşayı kuzey yönüne getirir ve tersine çevirir.

1.1.3.3. kuz

Güneşin nadiren ulaştığı bir dağın kuzey yamacı (EDPT: 680). Bu sözcük runik metinlerde sadece iki yerde geçmektedir ve daha sonraki dönemlerde de sadece KB

‘de tespit edilmiştir.

17 Runik metinlerde sadece bir kere bu şekli ile geçmektedir.

çugay kuzın kara kumug olurur ertimiz [T1 B7] “Çugay Kuzı¹⁸ ile Kara Kum

‘u yurt tutmuştuk.

yaylagım ötüken kuzı kédin uçı tez başı [Ta B5] “Yaylam Ötüken ‘in kuzey (bölümlerinin) batı ucu, Tes (Irmağı) kaynağı(ndadır).”

ya kuzda yorıglı kalın köp kutuz ya tüzde yorıglı ud iŋek öküz [KB 5372] “Bir de kuzeydeki dağlarda sürülerle dolaşan yaban sığırları veya ovada dolaşan inek ve öküz sürüleri.”

1.1.3.4. tag (+DXn)

Tag sözü, yalnız Uygur metinlerinde şimal anlamında kullanılan bir yön ismidir. Bu sözün mücerret halde kullanılışına hiç tesadüf edemiyoruz (Duran, 1956:

104). tag-tın şeklinde kullanılan sözcüğün soneki daha önce bahsettiğimiz yönsel biçimlendirici ekidir.

küntin sıŋar tagtın yıŋak ikidin teŋ yaylıg itgülüg öŋtün yıŋak kidin yıŋak ikidin sıŋar bulan [SY 83-85] “Güneyde ve kuzeyde her iki tarafta aynı yazlık evler inşa edilecektir, doğuda ve batıda her iki taraftaki kanatlarda.”

1.1.3.5. kidin

Kuzey. (Bkz. Kidin-Batı maddesi.)

yir teŋri kanı, soltun kök luu, oŋdun ak bars, küntün qızıl sagızgan, kidin kara yılan, altı kap yaraşmazı, iki yigirmi erkligi topraktakı karı başları atlıgı yüzlügi, batıgdakı

18 Buradaki sözcük için “kuzey” anlamında verildiği çeviriler de mevcuttur. Bkz: Çugay ‘ın kuzeyinde Kara Kum ‘da yaşıyorduk (Ölmez, 2013: 184). Çugay ‘ın kuzey bölümünde (ve) Karakum ‘da yaşıyorduk (Berta, 2010: 84). Bu yer için Rybatzki (1997: 86-87) ‘nin verdiği bilgilerde ise şunlar yer alır: çugay kuzı; Aalto tarafından yanlışlıkla ačugaj okunmuştur. Yinshan ile özdeştir. KT G6 ‘da çugay yış olarak görülür. kuz kelimesi artık Ta B5 ötüken kuzı kedin uçı ‘Ötüken ‘in kuzey yamaçlarının batı ucunda’ için de kullanılır. Czegledy ‘e göre çugay = çin. yin ‘kuzey yamacı, gölgeli, gölge’ + quz

‘(Kaşgarî) dağın asla güneş ışığı ile ulaşılamayan kısmı’ = ‘Gölgeli dağın kuzey yamacı’ şeklinde açıklar. Czegledy ve Clauson tarafından kabul gören çugay = Çin. yin tanımlaması Tezcan tarafından reddedilir. Tezcan ‘a göre kelime tuv. çugay ‘kireç’ ile bağlantılı olmalıdır ve Malov da çugay olarak okur. Bununla birlikte, Scharlipp ‘in çugay ‘ı Hanghai (=Ötüken) ile tanımlaması gibi Tezcan ‘ın fikri de doğru değildir. Çünkü burada anlatılan olaylar Gobi ‘nin güneyinde, Hanghai ‘ye giden yoldan önce

agulug luular [SY 94-97] “Dünya tanrı hanı, solda (doğuda) mavi ejderha, sağda (batıda) beyaz kaplan, güneyde kırmızı saksağan, arkada (kuzeyde) kara yılan; altı zırh, yarašmaz (veya altı zırhın yarašmazı), on iki hükümdar, yeryüzündeki en yaşlı ve en asil, bataklıktaki zehirli ejderhalar.

1.1.3.6. tün orto

kün orto “güney” sözcüğünün antonimi durumundadır ve dört ana yönden birini karşılamak için metaforik olarak “kuzey” anlamında kullanılmıştır. Çeviri yapılan eserlerde anlamı gece yarısı veya gece ortası şeklinde verilmektedir. Sadece Orhon Yazıtlarında geçmektedir.

ilgerü kün tugsıkıŋa bérgerü kün ortosıŋaru kurıgaru kün batsıkıŋa yırgaru tün ortosıŋaru anta içreki bodun kop maŋa körür <…> [BK K1-2] “Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar orada bulunan tâbi halklar tamamen bana bağlıdır.”