Döviz kurlarının 1970‟lerin başlarından dalgalanmaya başlamasıyla ortaya çıkan risk, belirsizliğin bir ürünü olarak kur riskini de artırmıştır. Döviz kurları genellikle zaman içerisinde değiştiğinden, gelecek bir tarihte yabancı para cinsinden ödeme yapmayı veya almayı bekleyenlere döviz kuru riski uygular. Bu tür bir kur riskinin kapsanmasına riskten korunma denir. Kurdaki dalgalanmadan rahatsız olmayan yatırımcıya "spekülatör" ve süpekülatörün yaptığı faaliyete de "spekülasyon" denir. Spekülasyon, korunma karşıtıdır, dengeleyici veya dengesizleştirici olabilir. Spekülatörler genellikle bankalardan ziyade varlıklı bireylerdir Gelecekte bir yabancı
31
para biriminde ödeme yapmak zorunda olan herhangi biri, döviz kurunun yükselmesini beklerse ödemeyi hızlandırır, döviz kurunun düşmesini beklerse ödemeyi erteleyebilir. Gelecekteki bir döviz cinsinden ödeme almak için ters taktikleri kullanarak spekülasyonlar yapılabilir. Son yıllarda, döviz kurlarının hareketleri üzerine spekülasyon yaparak çok büyük kayıplar yaşanmıştır. Döviz spekülasyonları çok riskli ve çok büyük kayıplara neden olabilir. Döviz piyasasında kurdaki dalgalanmadan hoşlanmayan yatırımcıya ise "hedger", bu yatırımcının yaptığı faaliyete de "hedging" denir. Hedge işleminin ilk amacı şimdiki ya da gelecekteki nakit pozisyonunun yaratacağı riski azaltmaktır. Bir hedger, varlığın fiyatında meydana gelebilecek risklerden kaçınmak veya bunları elemine etmek amacıyla türev piyasalardan faydalanır. Hedging finansal ya da finansal olmayan kuruluşlar tarafından sıklıkla uygulanan bir yöntemdir. Bir sanayi malı üreticisi firma, aldığı borçların gelecekte oluşabilecek maliyetini azaltmak için hedge yapmayı tercih edebilir. Bir banka, mevduatının gelecekteki olabilecek maliyetini hedge etmek isteyebilir. Aynı şekilde birden fazla ülkede üretim gerçekleştiren çokuluslu bir firma, değişik para birimleri arasında ölçülen gelecekteki döviz kurlarını hedge etmek isteyebilir (Melal, 2011: 49; Salvatore, 2013: 444-456).
Hedging (riskten korunma), döviz kuru riskinden kaçınmayı veya açık bir pozisyonu örtmeyi ifade eder. Döviz kuru riskinden kaçınmanın maliyeti; faiz alma, borçlanma ve mevduat oranları arasındaki pozitif farka eşittir. Vadeli işlemler veya opsiyon piyasalarında kur riskinden korunabilir ve açık bir pozisyondan kaçınılabilir. Döviz belirsizliği dünyasında, tüccarların ve yatırımcıların riskten korunma kabiliyeti, uluslararası ticaret ve yatırımları kolaylaştırmaktadır. Riskten korunma olmadan daha küçük uluslararası sermaye miktarları, üretimde daha az ticaret ve uzmanlaşma ve ticaretten daha küçük faydalar olacaktır. Gelecekte, aynı para biriminde aynı anda çok sayıda ödeme yapmak ve almak zorunda olan çok uluslu bir şirket gibi büyük bir şirketin yalnızca net açık pozisyona ihtiyacı vardır. Benzer şekilde, bir bankanın ancak gelecekteki her bir tarihte, her bir yabancı para birimindeki sözleşmeli ödemeler ve alacaklar üzerindeki net bakiyesi kadar açık bir pozisyonu vardır. Banka, diğer bankalarla (döviz brokerleri aracılığıyla) ilgilenerek açık pozisyonlarını mümkün olduğu
32
kadar kapatır ve geri kalanı spot, vadeli işlemler veya opsiyon pazarlarında kapsayabilir. (Salvatore, 2013: 441-442).
Dış ticaret işlemlerinde hem ithalatçılar hem de ihracatçılar kur değişmelerinden doğacak belirsizliklerle karşı karşıyadırlar. Verilen ithalat siparişinden sonra, ödeme yapılmadan döviz kurunda beklenmedik bir yükselme olursa ithalatın ulusal para cinsinden maliyeti artar. Benzer şekilde, ihracatta da karşı taraf ile satış işleminden sonra fakat ödeme yapılmadan önce, döviz kurunda gerçekleşecek bir düşme, ulusal para olarak satış gelirlerinin azalmasına neden olur. Ticaret hayatının normal risklerini zaten yüklenen ithalat ve ihracatçılar, buna bir de kur değişmesi riskinin eklenmesini istemeyebilirler. Kur risklerini önlemenin en dolaysız yolu "vadeli döviz piyasası işlemleri" ne başvurmaktır. Bu işlemler, istenen vadeye (çoğunlukla bir yıla kadar) ve miktara göre yapılabilen işlemlerdir. İthalat ve ihracat ile uğraşan ticari işletmeler istedikleri zaman ve yaptıkları işlemlerin niteliğine göre vadeli sözleşmeler düzenleyebilme imkanına sahiptirler. Döviz riskini önlemenin bir diğer yöntemi ise, "anında teslim piyasası" yolundan hareket etmektir. Doğrudan vadeli işlemlerle güvence sağlanması kadar pratik olmayan, daha uğraştırıcı bu yöntemin yerine getirdiği önemli bir fonksiyon vardır. İşlemciler kur riskini gidermede söz konusu iki seçeneğe sahip olduklarından, bunlardan kendileri için en hesaplı olanı tercih edeceklerdir. Gerçek uygulamada ithalatçı ve ihracatçı gibi dış ticaret işlemcilerinin kur riskine karşı ne gibi durumlarda korunma getireceği, ne gibi durumlarda getirmeyeceği büyük ölçüde beklenen kur dalgalanmalarına ve yürütülen ticari faaliyetlerin niteliğine bağlı olmaktadır. Eğer kurdaki değişmenin yönü önceden kesin olarak belirlenmişse, riskten korunmak amacıyla ayrıca bir işlem yapmaya gerek duyulmayabilir. Ancak belirsizliğin ve buna bağlı olarak riskin yüksek olduğu zamanlarda korunma sağlayıcı işlemler kullanmak zorunlu olabilir (Seyidoğlu, 2003: 343-345).
"Opsiyon Piyasası Güvencesi" korunma yöntemi uygulama yönünden sağladığı esneklikten dolayı avantajlı bir piyasadır. Bu korunma yönteminde işlemci (ithalatçı), opsiyon borsasında belli bir oranda primli olarak bir dolar alım sözleşmesi satın alır ve
33
bunun sonucunda doların maliyeti pirim oranında artar. Eğer kur primli fiyattan daha fazla artarsa ithalatçı kar eder ve riskten korunmuş olur. Benzer şekilde eğer daha az artarsa bu defa işlemci alım sözleşmesinden vazgeçer ve o andaki kurlar üzerinden işlemini gerçekleştirir. Bu durum ihracatçı için de geçerlidir. İhracatçı, opsiyon borsasından istediği vadeli dolar satım sözleşmesini satın alır ve kendisi için hangisi daha karlıysa onu uygular. Eğer vade sonunda oluşan kurlar, üzerinde anlaşılan kurlardan daha uygunsa, bu durumda sözleşme uygulanmaz ve karşılaşılacak kayıplar sadece sözleşme primi ile sınırlı kalır. "Gelecekte İşlem Yoluyla Korunma" yönteminde ise döviz gelecek sözleşmeleri borsaya bağlı olan, standart sözleşmelerdir. Sözleşmeler takas odasının güvencesinde ve standart nitelikte olduğundan çok çabuk el değiştirir. Bu şekilde de döviz risklerinden korunmuş olunur. Bir diğer kur riskinden korunma yöntemi olan "Firma Stratejileri ile Riskin Önlenmesi" ise daha çok uzun vadeli olan stratejilerdir. Bu yöntemle korunmanın, "döviz akımlarını eşleştirme" ve "girdileri ihracat yapılan ülkeden karşılama" diye iki çeşidi bulunmaktadır (Kızıldere, 2012: 67).
Kur dalgalanmalarının mali ve ticari faaliyetlerde ortaya çıkaracağı riski, vadeli döviz işlemleriyle karşılama (hedging) olanağı bulunmaktadır. Fakat bu döviz işlemlerinin ciddi bir maliyete sebep olduğu gerçeği de vardır. Bunun yanında, birçok ülkede (az gelişmiş ülkelerin çoğunda) vadeli döviz piyasaları ya hiç kurulmamış ya da etkinlikleri oldukça düşüktür. Bazı ticari faaliyetlerde ise vadeli döviz sözleşmesi imkanı çok sınırlı, hatta hiç bulunmamaktadır.