Kur’ân Eğitim

İslâm dininin temel kaynağı hiç şüphesiz Kur‟ân-ı Kerîm‟dir. Dini doğru anlamak ve yaşamak ise Kur‟ân‟ı doğru anlamak ve ona gereken değeri vermekle mümkün olacaktır. Kur‟ân hidayet ve rahmet kaynağıdır.173

Hz. Ömer de Kur‟ân‟ı anlamaya, hayatına tatbik etmeye ve kendisinden sonra gelecek nesillerin de Kur‟ân‟la tanışıp ona uygun hayat sürmelerine vesile olmaya gayret göstermiştir.

Hz. Ömer‟in fetih hareketlerinin temelinde İslâm dinini yayma ve Kur‟ân‟ı tüm coğrafyalara taşıma arzusu yatmaktaydı.174

Hz. Ömer bu sebeple fethedilen yeni

170 _{Tâhir Kürdî, Târîḫu‟l-Haṭṭi‟l-ʿArabî ve Âdâbihî, s. 24.} 171

Fetih, 48: 26.

172 _{Enbiya, 21: 7; Kamer, 54: 17.} 173 _{Lokman, 31: 3.}

bölgelere İslâm dinini ve Kur‟ân‟ı öğretmeleri için öğretmenler tayin etmiş,175

Muâz b. Cebel Filistin‟e, Ubâde b. Sâmit Hıms‟a, Ebu‟d-Derdâ Dımaşk‟a öğretmen olarak görevlendirilmiştir.176

Yine halkın eğitimi için Ebû Mûsâ el-Eş‟ârî Basra‟ya,177 Abdullah b. Mes‟ûd da Kûfe‟ye gönderilmiştir.178

Bu öğretmenlerin birinci vazifesi Kur‟ân‟ı insanlara öğretmek olmuştur. Bu şekilde din eğitimi veriliyor ve insanların nizami bir hayatla huzur içerisinde yaşamalarına olanak sağlanıyor, aynı zamanda da ahiret hayatlarının felahı ümidi doğuyordu.

Hz. Ömer tarafından bazı sahâbîler Kur‟ân‟ın yazılmasında görevlendirilmiştir. Abdullah b. Erkam179

ve Nâfi b. Züreyb180 bu görevi yürüten sahâbîlerdendi. Hz. Ömer‟in bu sahâbîlere böyle bir görev vermiş olması, ayet ve surelerin çoğaltılmak suretiyle farklı insanların eline geçerek Kur‟ân‟ın öğrenilmesini kolaylaştırmayı hedeflediği düşünülebilir.

Eskiden beri varlığını sürdüren küttâblar Hz. Ömer‟in hilafetiyle birlikte sistemli bir hale gelmiş, okuma-yazma ve Kur‟ân eğitiminin merkezi konumuna yükselmiştir.181

Hz. Ömer bir dönem Kur‟ân‟ın öğrenilmesini teşvik etmek maksadıyla Kur‟ân‟dan birtakım ezberleri yapanlara beytülmâlden tahsisler yapmış,182

daha sonra da artık bu duruma gerek olmadığını düşünerek bu tahsisleri kaldırmıştır.183

Nitekim Ebû Mûsa el-Eş‟ârî Hz. Ömer‟e mektup yazarak Basra‟da birçok insanın Kur‟ân‟ı ezberlediğini bildirmiş, bunun üzerine halife Ebû Mûsâ‟dan bu kişilere maaş bağlamasını söylemiştir. Ertesi yıl Kur‟ân‟ı ezberleyenlerin sayısının kat kat arttığını duyunca, insanların ezber yapmaktan Kur‟ân‟ı anlamayı terk edebileceği endişesiyle maaş bağlama uygulamasını kaldırmıştır.184 Buradan hareketle onun Kurân-ı Kerîm‟i, teorik bir metin olarak değil; pratik hayatın

175

Mahmut Dündar, “Erken Dönem Ġslâmî Eğitim”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, sayı: 32, VII, 294.

176 _{Zehebî, Siyeru A‟lâmi‟n-Nübelâ, IV, 19.} 177

İbn Sa‟d, et-Tabakâtü‟l-Kübrâ, IV, 102.

178

Muhammed Hamidullah, Mecmûatü‟l-Vesâik es-Siyasiyye li'l-Ahdi'n-Nebevî ve'l-Hilafeti'r-

RâĢide, Dâru'n-Nefâis, Beyrût, 1986, s. 416.

179 _{İbnü‟l-Esîr, Üsdü‟l-Ğâbe, III, 69.} 180 _{İbnü‟l-Esîr, Üsdü‟l-Ğâbe, IV, 527.} 181

Nemengâni, et-Terbiyetü ve‟t-Ta‟lîm, s. 118.

182 _{Belâzürî, Fütûhu‟l-Büldân, s. 516.} 183 _{Belâzürî, Fütûhu‟l-Büldân, s. 521.} 184 _{Kettâni, et-Terâtib‟ul-Ġdâriyye, III, 95.}

güvenilir bir rehberi olarak gördüğünü ifade edebiliriz. Hz. Ömer ezber yapanları teşvik etmek için ücret tahsis ederken de bu ücretleri kaldırırken de insanların eğitimini düşünmüştür.

Halife Kur‟ân‟ın ezberlenmesi için de tavsiyelerde bulunmuştur: ” Namaz

kılan her Müslüman ibadetini yerine getirmek için en az altı sureyi ezbere bilmelidir. Bu surelerden ikisini sabah namazında, ikisini akĢam namazında, ikisini de yatsı namazında okumalıdır.”185

Hz. Ömer‟in beş vakit namazdan sadece ayetlerin açıktan okunduğu namazları zikretmiş olması, bu tavsiyeyi namaz kıldıran imamlar için yaptığı anlaşılmaktadır.

Kur‟ân‟ın insanlara doğru bir şekilde öğretilmesi de Hz. Ömer‟in üzerinde durduğu ve gerekli önlemleri aldığı konuların başında gelmekteydi. “Kur‟ân‟ı

ezberlediğiniz gibi, Kur‟ân‟ın dil kurallarını da öğreniniz”186

diyen Hz. Ömer, Kur‟ân‟ı doğru öğrenmenin de ancak Arapçayı doğru öğrenmekle mümkün olacağını bildiğinden, görevlendirdiği vali ve öğretmenlerden Arapça dil ve kâidelerinin öğretilmesini talep etmiştir.187_{Bu dönemde Kur‟ân‟ın telaffuzunu ve i‟râbını} öğretmek için de çalışılmıştır. Arap edebiyatını ve gramerini bilenlerin Kur‟ân öğretmelerine dikkat edilmiştir.188

Hz. Ömer‟in şu sözleri, verilen Kur‟an eğitiminin metodu konusunda bizlere ışık tutmaktadır. “Kur‟ân-ı Kerim‟i beĢer ayet olarak öğreniniz, zira Hz. Peygamber

Cebrail‟den bu Ģekilde öğrenmiĢti.”189

Bu ifadeden anlaşılacağı üzere günde beş ayet öğrenmek Kur‟ân talebeleri için yeterli görülmüştür.

Hz. Ömer Kur‟ân‟ı anlamada bilmediği kelimeler hususunda Arap şiirine başvurmayı da ihmal etmemiştir.190

Minberde bir ayet191 okuyan Hz. Ömer bu ayette

185

San„ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi (211/826-827), el-Musannef, Çev.: Hüseyin

Yıldız, İstanbul, 2012, II, 123.

186 _{Hindî, Kenzü‟l-Ummal, II, 332.}

187 _{Cevad Ali, el-Mufassal fî Târîhi‟l-Arab Kable‟l-Ġslâm, 4. Bsk., Dâru‟s-Sâkî, 2001, XVII, 11.} 188 _{Sarıçam-Erşahin, Ġslâm Medeniyeti Tarihi, s. 126.}

189

İbn Kesîr, Ebû‟l-Fidâ‟ İsmail b. Ömer (774/1372), Müsnedü‟l-Fâruk, Tah.: Abdulmuti Kal‟acî, Dâru‟l-Vefâ, el-Menhure, 1992, I, 170.

190 _{Ayrıntılı bilgi için bkz.: Gezgin, Özgün Bir Kur‟ân Yorumu Hz. Ömer Örneği, ss. 182-185.} 191 _{Nahl, 16: 47.}

geçen ووخت kelimesinin anlamını orda bulunanlara sorar. Bu soruya Huzeyl Kabilesi‟nden bir kişi: “bu kavram bizim dilimizde ُ صََُّوَّتلا anlamına gelmekte” diye cevap verir. Bunun üzerine Hz. Ömer cevap veren kişiye bu ifadenin şiirlerinde geçip geçmediğinin sorar. O da bu ifadenin geçtiği şu şiiri okur:

” _{و لا ةوسبَلا ا وا َ َّ وَخَت اوَمَك اًا ِروََ اوًكِماَت اَهَِْم ُلْح َّرلا َ َّ َخَت ” (Tıpkı rendenin ağacı azar} azar tüketmesi gibi, yolculuk ta o yüklü deveyi azar azar tüketti.)192

Bu şiiri duyan Hz. Ömer: “ Câhiliyye Ģiirine sahip çıkınız, zira onda Kur‟ân‟ın anlamı vardır.”193 diyerek Kur‟ân‟ı anlamada Câhiliyye şiirinin önemini ifade etmiştir.

Gerek valilerin gerekse mescitte namaz kıldıranların Kur‟ân‟ı iyi bilen kişiler arasından seçilmesine özen gösterilmiştir. Genç yaşına rağmen Mücemmi‟ b. Câriye Kur‟ân‟ı iyi bildiği ve insanların sorunlarına güzel çözümler getirdiği için halife tarafından Kuba Mescidi‟ne görevlendirilmiştir.194

Mekke valisi Nâfi‟ b. Abdülhâris‟in Mekke‟den ayrılırken yerine azatlı bir köle olan Abdurrahman b. Ebzâ‟yı vekil bırakmasına tepki gösteren halife, Abdurrahman‟ın güzel Kur‟ân okuduğunu ve İslâm‟ın farzlarını iyi bildiğini Nâfi‟den öğrenince bu vekaleti memnuniyetle karşılamıştır.195

Görüldüğü üzere Hz. Ömer görev verilen kişilerin yaşına ve nesebine bakmaksızın Kur‟ân‟ı anlayışlarına dikkat etmiştir. Bu da zamanla İslâm şehirlerinde yaşayan Müslümanların Kur‟ân‟ı daha iyi kavramalarına zemin hazırlamıştır.

Hz. Ömer Kur‟ân‟ın ezberlenmesine ve öğrenilip uygulanmasına önem vermiş, Kur‟ân‟ın bir bütün olarak ele alınıp hayata tatbik edilmesine gayret göstermiştir. Hilafette kaldığı dönemde, gerek küttâblarda gerek de mescitlerde Kur‟ân‟ın doğru bir şekilde öğrenilmesi için tedbirler almayı ihmal etmemiştir.

192 _{Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr (671/1273), el-Câmi‟ li-Ahkâmi‟l-}

Kur‟ân, Tah.: Ahmed el-Birdûnî, Dâru‟l-Kütübi‟l-Mısriyye, Kâhire, 1964, X, 110.

193 _{Kurtubî, el-Câmi‟ li-Ahkâmi‟l-Kur‟ân, X, 111; Muhammed Hüseyin ez- Zehebî, et-Tefsîr ve‟l-}

Müfessirûn, Mektebetü Vehbe, Kâhire, t.y., I, 57; Nâyif Ma‟rûf, el-Edebü‟l-Ġslâmî, Dâru‟n-Nefâis,

Beyrût, 1990, s. 177.

194 _{İbn Zebâle, Ahbâru‟l-Medîne, s.93.}