Gerek şirketlerin gerekse de projelerin finansal başarılarının belirlenmesinde en yaygın şekilde kullanılan finansal analiz tekniği “oran analizi”dir. Oran analizi, finansal tablo kalemlerinin birbirine oranlanarak yapılan matematiksel işlemlerden meydana gelir. Oran analizinin amacı, şirket ile ilgili gerçekçi ve yorumlanabilir bilgiler elde etmektir. Elde edilen oranlar, tek başına anlamlı olamayacağından geçmiş dönemlere ilişkin oranlar ve ilgili sektör oranları ile karşılaştırılmalıdır.
Kredi değerlendirme sürecinde kullanılan geleneksel yaklaşımlar içerisinde, oran analizi geniş bir uygulama alanı bulmaktadır. Bu bakımdan, TOPSIS yönteminin uygulamasında şirketlerin kredi taleplerinin değerlendirilmesinde kriter olarak likidite, kaldıraç, faaliyet ve karlılık oranları kullanılmıştır. Finansal yeterliliği ve başarıyı ölçmekte kullanılan bu oranlar seçilirken, şirketin performansını ne derecede temsil edebileceği gözönünde tutulmuştur.
TOPSIS analizinde ilk olarak hedefi gerçekleştirmeye yönelik ölçüt ve kriterler belirlenmelidir. Bankaların kredi taleplerinin değerlendirilmesinde TOPSIS
yönteminin uygulanabilirliğini ortaya koymak amacıyla, onüç şirketin finansal tablolarından hesaplanan finansal oranlar, kredi değerlendirmede dikkate alınacak ölçüt ve kriterleri oluşturmuştur. Çalışmada, firmaların 31.12.2007 ile 31.12.2008 yıl sonu bilanço ve gelir tablolarından hareketle aşağıdaki tabloda yer alan oranlar kullanılmıştır.
Tablo 6: TOPSIS Analizi Kriterlerini Oluşturan Oranlar
Likidite Oranları
Cari Oran Likidite Oranı Nakit Oran
Stoklar / Dönen Varlıklar Stok Bağımlılık Oranı
Finansal Yapı Oranları
Kısa Vadeli Alacaklar / Dönen Varlıklar Finansal Kaldıraç Oranı
Özkaynak / Aktif
Kısa Vadeli Yabancı Kaynak / Pasif Uzun Vadeli Yabancı Kaynak / Pasif Duran Varlıklar / Yabancı Kaynaklar Banka Kredileri / Aktif
Faaliyet Oranları
Alacak Tahsil Süresi Stokta Kalma Süresi Ticari Borç Ödeme Süresi Nakit Dönüş Süresi
Net İşletme Sermayesi Devir Hızı Aktif Devir Hızı Kârlılık Oranları Net Kâr / Özkaynak Net Kâr / Aktif Brüt Kârlılık Oranı Net Kârlılık Oranı
Bir şirketin cari durumu belirlenirken; dönen varlıkların ne derecede güvence teşkil ettiği, varlıkların kalitesi ve likiditesinin incelenmesi gerekmektedir. Likidite oranları, şirketin kısa vadeli borçlarını ödeyebilme yeteneğinin ölçülmesinde, işletme
sermayesinin yeterli olup olmadığının belirlenmesinde ve dönen varlıkların kalitesi ile likiditesini ölçmede kullanılır. Analizde kullanılan likidite oranları aşağıda açıklanmıştır:
Cari Oran: Şirketlerin, faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için gerekli olan
brüt işletme sermayesinin, kısa vadeli yabancı kaynaklara oranlanmasıyla bulunur.
Cari Oran = Dönen V. / K. V. Yabancı Kaynaklar
Likidite Oranı (Asit-Test Oranı): Likiditesi yüksek olan dönen varlıkların,
kısa vadeli yabancı kaynakları karşılayabilme gücünü gösteren orandır.
Likidite Oranı = Dönen V.-Stoklar-Diğer Dönen V. / K.V. Yabancı Kaynaklar
Nakit Oran: Para ve benzeri değerlerin yani hazır değerler ve menkul
kıymetlerin kısa vadeli yabancı kaynaklara oranlanmasıyla hesaplanmaktadır. Oran, birinci derecede likit olan varlıkların kısa vadeli yabancı kaynakları ödeyebilme gücünü göstermektedir.
Likidite Oranı = Hazır Değerler + Menkul Kıymetler / K.V. Yabancı Kaynaklar
Stoklar / Dönen Varlıklar: Stokların dönen varlıklar içindeki göreli önem
değerini gösteren orandır. Stokların, dönen varlıklara oranlanmasıyla hesaplanmaktadır.
Stok Bağımlılık Oranı: Şirketin kısa vadeli yabancı kaynakların geri
ödenmesinde, hazır değerleri ve diğer likiditesi yüksek varlıkların dışında, stokların ne kadarının satılması gerektiğini gösteren orandır. Diğer bir ifadeyle oran; kısa vadeli borçların ödenmesinde, şirketin stoklara ne derecede bağımlı olunduğunu gösterir.
Stok Bağımlılık Oranı = K.V. Yabancı K-(Hazır D. + Menkul K.) / Stoklar
Bir şirketin özkaynak yapısı, özkaynaklarının yeterli olup olmadığı, kaynak yapısı içerisinde borç ile özkaynağın dengesi ve özkaynak olarak yaratılan fonların ne derecede dönen varlık ya da duran varlıklara kullanıldıgı finansal yapı oranları ile ortaya konulur. Analizde kullanılan finansal yapı oranları aşağıda açıklanmıştır:
Kısa Vadeli Alacaklar / Dönen Varlıklar: Şirketin, kısa vadeli alacaklarının
dönen varlıklar içindeki payını gösterir. Kısa vadeli alacakların, dönen varlıklara oranlanmasıyla hesaplanmaktadır.
Finansal Kaldıraç Oranı: Şirkete ait varlıkların, ne kadarının yabancı
kaynaklarla finanse edildiğini gösteren orandır. Şirketler, kaldıraç etkisinden faydalanarak firma değerlerini arttırmaya çalışırlar, ama dikkat edilmesi gereken nokta firma değerinin maksimum olduğu optimal borç seviyesidir. Bu noktadan sonra borçlanmaya devam edilirse, işletmenin kârlılığı olumsuz olarak etkilenecektir.
Finansal Kaldıraç Oranı = Toplam Yabancı Kaynaklar / Aktif
Özkaynaklar / Aktif: Bu oran, varlıkların ne kadarlık kısmının özkaynaklarla
karşılandığını göstermektedir. Özkaynakların, aktif toplamına oranlanmasıyla hesaplanmaktadır.
Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar / Pasif: Kısa vadeli yabancı kaynakların
pasif toplamı içerisindeki oranın ne olduğunu gösterir. Oran, aynı zamanda şirketin varlıklarının ne kadarının kısa vadeli yabancı kaynaklarla finanse edildiğini ortaya koymaktadır. Kısa vadeli yabancı kaynakların, pasif toplamına oranlanmasıyla hesaplanmaktadır.
Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar / Pasif: Uzun vadeli yabancı kaynakların
şirketin varlıklarının ne kadarının uzun vadeli yabancı kaynaklarla finanse edildiğini ortaya koymaktadır. Uzun vadeli yabancı kaynakların, pasif toplamına oranlanmasıyla hesaplanmaktadır.
Duran Varlıklar / Yabancı Kaynaklar: Duran varlıkların ne kadarlık kısmının
yabancı kaynaklarla finanse edildiğini gösteren orandır. Hesaplamada, maddi duran varlıkların brüt değeri dikkate alınarak duran varlıklar, yabancı kaynaklara oranlanır.
Banka Kredileri / Aktif: Banka kredileri ile aktifin ne kadarlık kısmının
finanse edildiğini gösteren orandır. Kısa ve uzun vadeli banka kredilerinin aktif toplamına oranlanmasıyla hesaplanır.
Banka Kredileri / Aktif = (K.V. Banka Kredileri + U.V. Kredi Anapara Taksit ve Faizleri + U.V. Banka Kredileri) / Aktif
Faaliyet oranları, şirketin faaliyetinde kullanılan varlıkların etkili biçimde kullanılıp kullanılmadığı hakkında bilgi veren oranlardır. Varlıkların kullanımları sırasında etkinlik derecesini gösteren bu oranlara verimlilik oranları veya devir hızı katsayıları da denilmektedir. Bu oranlar incelenerek, müşterilerin kendilerine tanınan ödeme sürelerine uyup uymadıkları, yatırım kapasitesinden yeterince yararlanılıp yararlanılmadığı ve stoklara yapılan yatırımların uygunluğu ortaya konulur.
Alacak Tahsil Süresi: Şirketin alacaklarını ne kadar sürede tahsil ettiğini
gösteren orandır. Bir yıl içerisindeki gün sayısının, alacak devir hızına oranlanmasıyla hesaplanır.
Alacak Tahsil Süresi = 360 / Alacak Devir Hızı
Stokta Kalma Süresi: Şirketin belirli bir dönem içerisinde stoklarının ortalama
ne kadarlık bir süre içerisinde stokta beklediğini gösteren orandır. Stokta Kalma Süresi = 360 / Stok Devir Hızı
Ticari Borç Ödeme Süresi: Şirketin, ticari borçlarını ne kadar sürede ödediğini
göstermektedir.
Ticari Borç Ödeme Süresi = Ticari Borç x 360 / Satışların Maliyeti
Nakit Dönüş Süresi: Nakdin tekrar nakde dönüşmesi için geçen süre olarak
tanımlanır. Alacakların tahsilat süresi ile stokta kalma sürelerinin toplamından, ticari borç ödeme süresinin düşülmesiyle hesaplanır.
Nakit Dönüş Süresi = Alacak Tahsil S.+Stokta Kalma S.–Ticari Borç Ödeme S.
Net İşletme Sermayesi Devir Hızı: Şirketin, net işletme sermayesini ne kadar
etkili kullandığını gösteren orandır. Net satışların, net işletme sermayesine oranlanmasıyla hesaplanmaktadır.
Net İşletme Sermayesi D.H. = Net Satış / (Dönen V.- K.V. Yabancı Kaynak)
Kârlılık oranları, şirketlerin gerek tüm faaliyetleri gerekse her bir faaliyeti içerisinde kârlı çalışıp çalışmadığını değerlendirme imkanı sağlar. Kârlılık oranları, likidite ile borç ve aktif yönetim politikalarının genel olarak tüm faaliyetlerin veya her bir faaliyetin verimliliği üzerindeki etkilerini gösteren oranlardır. Çalışmada kullanılan kârlılık oranları ise şu şekildedir:
Net Kâr / Özkaynaklar: Şirketin sahip ya da sahipleri tarafından konulan
sermayenin kârlılığının ölçülmesinde kullanılmaktadır. Dönem net kârının, özkaynaklara oranlanmasıyla hesaplanmaktadır.
Net Kâr / Aktif: Şirketlerin verimliliğinin ölçülmesinde kullanılan bir oran
olup, şirkete ait tüm varlıkların ne ölçüde etkin kullanıldığını göstermektedir. Dönem net kârının, toplam aktiflere oranlanmasıyla hesaplanmaktadır.
Brüt Kârlılık Oranı: Brüt kâr marjı olarak da bilinen bu oran, brüt satış kârının
net satışlar içerisindeki ağırlığını göstermektedir. Brüt satış kârının, net satışlara oranlanmasıyla hesaplanmaktadır.
Brüt Kârlılık Oranı = Brüt Satış Kârı / Net Satışlar
Net Kârlılık Oranı: Bir şirketin, satışları üzerinden ne oranda kâr sağladığını
gösteren orandır. Net kâr marjı olarak da ifade edilen bu oran, şirketin tüm faaliyet, yatırım ve finansman politikaları hakkında öngörü oluşumunu sağlayan, maliyet yapısı ve etkinliği hakkında bilgi veren bir orandır. Dönem net kârının, net satışlara oranlanmasıyla hesaplanmaktadır.
Net Kârlılık Oranı = Net Kâr / Net Satışlar
D. Modelinin Kurulması ve TOPSIS Yönteminin Uygulanma