Karar verme süreçlerinde insan yargılarının da kullanıldığı bir metod olan Analitik Hiyerarşi Süreci 1977 yılında Thomas L. Saaty tarafından geliştirilen ve literatüre kazandırılan çok kriterli karar verme yöntemidir122.
AHS, karar vericilerin karmaşık problemlerini, problemin ana hedefi, kriterleri, alt kriterleri ve alternatifleri arasındaki ilişkiyi gösteren bir hiyerarşik
119
Nilsen Karakaşoğlu, a.g.e., s.21.
120 Serkan Ballı, a.g.e., s.15.
121 Nilsen Karakaşoğlu, a.g.e., s.22.
yapıda modellemelerine olanak verir. AHS’nin en önemli özelliği, karar vericinin hem objektif hem de subjektif düşüncelerini karar sürecine dahil edebilmesidir. Diğer bir ifadeyle AHS; bilginin, deneyimin, bireyin düşüncelerinin ve önsezilerinin mantıksal bir şekilde birleştirildiği bir yöntemdir123. Thomas L. Saaty AHS’ni şu şekilde tanımlamıştır; “gruplara ve bireylere, karar verme sürecindeki nitel ve nicel faktörleri birleştirme olanağı veren güçlü ve kolay anlaşılır bir yöntem bilimidir124.”
AHS; hem objektif hem de subjektif değerlendirme ölçütlerini kullanması, değerlendirmelerin tutarlılığının test edilmesini sağlaması, özellikle de çok sayıdaki ölçütlere göre değerlendirilmesi gereken alternatifler içerisinden hangisine öncelik verilmesi gerektiği gibi çok önemli bir kararın karar verici tarafından uygulanması nedeniyle önemli bir karar verme yöntemidir125. Yöntemin en belirgin üstünlüğü, karar verme sürecine subjektif faktörleri de dahil etmesidir.
AHS; karar vericilerin karmaşık problemlerini, problemin ana hedefi, kriterleri, alt kriterler ve alternatifleri arasındaki ilişkiyi gösteren bir hiyerarşik yapıda modellemelerine olanak verir126. Hiyerarşik yapı oluşturulduktan sonra, tüm elemanların birbiri üzerindeki göreceli önemlerinin belirlenebilmesi için ikili karşılaştırma matrisleri oluşturulur. Daha sonra karşılaştırılan her bir elemanın önem derecesi hesaplanır. Her alternatif için sayısal göreceli önem derecesini yansıtan katsayılar hesaplanır ve göreceli önem katsayısı en büyük olan alternatif en iyi olarak seçilir127.
AHS’nde problemin çözümü üç ilkeye dayanmaktadır. Bu ilkeler; ayrıştırma, karşılaştırmalı değerlendirmeler ve önceliklerin sentezinin yapılmasıdır. Ayrıştırma ilkesi; hiyerarşik yapının oluşturulmasını içerir, üst düzeydeki bir kriterden ona bağlı
123 Ayşe Kuruüzüm ve Nuray Atsan, “Analitik Hiyerarşi Yöntemi ve İşletmecilik Alanındaki
Uygulamaları”, Akdeniz Üniversitesi İİBF Dergisi, Sayı:1, Antalya, 2001, s.84.
124 Thomas L. Saaty, Multicriteria Decision Making-The Analytic Hierarchy Process, RWS
Publications, Pittsburg, 1989, s.47.
125 Ergun Eraslan, Onur Algün, “İdeal Performans Değerlendirme Formu Tasarımında Analitik
Hiyerarşi Yöntemi Yaklaşımı”, Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt:20, Sayı:1, 2005, Ankara, s.98.
126
Ayşe Kuruüzüm ve Nuray Atsan, a.g.e., s.84.
127 Betül Erdem Hacıköylü, “Analitik Hiyerarşi Karar Verme Süreci ile Anadolu Üniversitesi’nde
Beslenme ve Barınma Yardımı Alacak Öğrencilerin Belirlenmesi”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006, Eskişehir, s.19.
olan alt düzeydeki kriterlere doğru bir yapının oluşturulmasıdır. Daha sonra üçüncü düzeydeki alt kriterlere gidilir ve bu süreç bu şekilde devam eder. Karşılaştırma ilkesi ise; ikinci düzeydeki ögelerin, birinci düzeydeki genel amaç karşısındaki göreceli önemlerinin ikili karşılaştırmasını yapmak için bir matrisin oluşturulmasını içermektedir. Önceliklerin analiz edilmesi ilkesinde ise hiyerarşinin en alt düzeyinden elde edilen önceliklerden hareket edilerek, problemin bütünü için ya da hiyerarşide en üst düzeyde yer alan genel kriterler için önceliklerin belirlenmesidir128.
Tablo 5: Analitik Hiyerarşi Sürecinde Kullanılan 1-9 Ölçeği
Önem
Derecesi Tanım Açıklama
1 Eşit önemli • İki seçenekte eşit derecede öneme sahiptir.
3 Orta derecede önemli
• Tecrübe ve yargı bir kriteri diğerine göre üstün
kılmaktadır.
5 Kuvvetli derecede önemli
• Tecrübe ve yargı bir kriteri diğerine göre oldukça
üstün kılmaktadır.
7 Çok kuvvetli derecede önemli • Bir kriter diğerine göre üstün sayılmıştır.
9 Kesin önemli
• Bir kriterin diğerinden üstün olduğunu gösteren
kanıt büyük güvenilirliğe sahiptir.
2,4,6,8 Ara değerler
• Uzlaşma gerektiğinde kullanmak üzere iki ardışık
yargı arasındaki değerlerdir.
Kaynak: Thomas L. Saaty, a.g.e., s.54
AHS’nin diğer karar verme yöntemlerine göre üstünlüklerini sıralayacak olursak129 :
128
Ayten Topel, “Analitik Hiyerarşi Prosesinin Bulanık Mantık Ortamındaki Uygulamaları-Bulanık Analitik Hiyerarşi Prosesi”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006, ss.7-8.
• Karar problemlerinin hiyerarşi kurularak biçimsel olarak ifade edilmesine olanak sağlar. Bu şekilde karmaşık problemler bileşenlerine ayrılarak basit bir yapıya kavuşturulur.
• AHS, ikili karşılaştırmaları kullanarak problemin her bir parçasına daha fazla yoğunlaşabilir. İkili karşılaştırma sırasında karar vericinin kişisel hükümlerini de kullanarak karar verme sürecinde yalnızca sayısal verilere dayalı çözüm aranmamış, karar vericinin fikir ve düşünceleri de dikkate alınmış olmaktadır. Ayrıca ikili karşılaştırmaların tutarlılığı da test edilerek karar vericinin tutarsızlık durumunda verdiği hükümleri tekrar ele alarak düzeltmesi mümkün olmaktadır.
• Karar verici AHS’nde hem objektif hem de subjektif faktörleri beraberce dikkate alarak alternatiflerini değerlendirebilir ve en uygun alternatifin seçilmesine yönelik karar alabilir.
AHS’nin diğer karar verme yöntemlerine göre eksik ve eleştirilen yanlarını ise şu şekilde sıralayabiliriz130:
• AHS’nin metodolojisi doğru kararı garanti etmez, daha iyi karar verilmesine ve fikir birliğine ulaşılmasını sağlar.
• Hiyerarşik yapıda artış olduğu zaman ikili karşılaştırma matrislerinin sayısında da artış olur. Bu da modeli kurmak için daha fazla zaman ve efor harcanmasını gerektirir.
• AHS’de kullanılan 1-9 ölçeğine yönelik eleştiriler de mevcuttur. AHS’de ikili karşılaştırma yapılırken kullanılan sözel hükümler ile sayısal hükümlerin birbirini tam karşılamadığı eleştirilmektedir. Diğer taraftan 1-9 ölçeğindeki sayısal değerlere başvurmaksızın elemanların sadece göreceli önemlerine yönelik yapılan ikili karşılaştırmaların farklı hatta yanlış yorumlanma ihtimali de bulunmaktadır.
130 Kaan Yaralıoğlu ve Haluk Köksal, “Analytic Hierarchy Process as a Managerial Decision Tool in
the Evaluation of New Product Ideas”, http://eab.ege.edu.tr/pdf/3/C1-S1-2-M11.pdf , (05.04.2009),