TASNİFİ
2.1.) Dede Korkut Hikâyeleri’nde Yapıları Bakımından Sözcükler
Dede Korkut Hikâyeleri'nde Yapıları Bakımından Sözcüklerin Dağılımı 0 500 1000 1500 2000 2500 İSİMLER FİİLLER
KULLANIM SAYISI
KULLANIM SAYISI KULLANIM SAYISI İSİMLER 2052 FİİLLER 774 TOPLAM 2826Dede Korkut Hikâyeleri'nde Yapıları Bakımından Sözcüklerin Alt Dağılımı
İsim fiiller, ilgili fiillerin açıklamalarında ayrıca verildiğinden yeniden ayrı bir başlıkta zikredilmemiştir.
0 20 40 60 80 100 120 140 BA Ğ LAÇ LAR EDAT LAR İKİLE ME LE R İSİM F İİL LE R SIF AT LA R Ü N LE MLE R ZAM İRLE R ZAR FLAR KULLANIM SAYISI YÜZDELİK ORANI KULLANIM SAYISI YÜZDELİK ORANI Bağlaçlar 23 % 6 Edatlar 18 % 4,69 İkilemeler 13 % 3,39 İsim Fiiller 65 % 16,97 Sıfatlar 123 % 32,11 Ünlemler 35 % 9,13 Zamirler 31 % 8,09 Zarflar 75 % 19,58 TOPLAM 383 % 99,96
2.1.1.) Dede Korkut Hikâyeleri’nde İsimler
Türkçe Sözlük’te isim, Ar. (ism), “Ad, kişi, insan, dil bilgisi terimi olarak ad” (GTS, 2011:1026) anlamındadır. Çalışmamızın esasını oluşturan iki katmandan birisi isimlerdir. İsim-fiiller, zarf-fiiller, sıfat-fiiller ayrı bir başlıkta verilmek yerine ilgili sözcüğün açıklamalarına eklenmiştir. Nitekim halihazırda Dede Korkut Hikâyeleri’nde yer alan sıfat-fiiller için (ŞİŞMAN KARAŞAH, 2006), zarf-fiiller için de (ŞİŞMAN KARAŞAH, 2006), (KERİMOĞLU, 2008:59-71) çalışmaları mevcuttur. Dede Korkut Hikâyeleri’nde iki sözcüklü yüklemler ve yapı ile ilgili olarak da (ÜSTÜNOVA, 1998:140-146) ve (ŞAHİN, 2017)’ye bakmakta fayda görmekteyiz.
Dede Korkut Hikâyeleri’nde kullanılan tüm isimler ve kullanım sayıları (K. S.) aşağıda görüldüğü şekildedir: K. S. İSİM / İSİMLER 439 bir 405 men 372 sen 371 ḳara 353 ḫan 348 oğul 341 Ḳazan 337 big 310 yir 304 ne 303 at 286 bu 285 yiġit 258 kāfir 246 ḳız 236 ağ 227 ile 216 baş
207 oğlan 196 Beyrek 183 oğuz 180 el 168 baba 154 göz 150 daḫı 148 aña, mere 129 maña, ḳan 121 ḳılıç, var 112 delü 108 gün, üzer 101 iv, ḳırḳ 100 saña 99 ḳardaş 97 kim 96 ala 92 görk 91 kim, yüz 89 ḫaber, ṭağ, yoḳ 88 er
85 ḳoca 83 can, iki 79 ad, gibi, ṣu 73 ṭañrı
70 biz, Dede, ḳarşu 69 içün
67 yan 66 Bayındır 65 çoban 64 ḳan
61 alṭun 60 iç, Tekür 59 ḫatun, yol 58 Uruz, ḳoyun 57 ben 56 ağa
55 Allaḥ, Basaṭ, deve, Ḳorḳut 54 ayġır, ṣaḳal
53 öñ, üç 52 bura
51 al, art, art, ḳalın, oḫ 50 il
49 ata, böyle, ozan 48 ağaç, Begil 47 Dirse 46 Bay 45 ağız
44 adam, av, boğa, buğa, 43 ḳal'a, ḳoç, meger 42 ṭon
41 bel, bayağı 40 gelin, girü
39 hey, ḳaba, söz, yidi, 38 ağça, alın, gerek, niçe
37 aṣlan, dünya, ḳavaṭ, meydan, otağ 36 ki, Taala, tavla
35 añun, Azrail, boyun, Büre, öz, püre 34 alp, ayaḳ, ḳapu, yay
33 biñ, Dumrul, eren, kadir, ṣağ,ve 32 ṣağ, uç
31 boz, namerd
29 geyik, ḫoş, kazılık, siz, ṭuṭṣaḳ, yıl 28 alt, bazirgan, dil, dün, kendü, kuş 27 gök, karçar Muhammed, polat 26 din, göne, kızıl, kişi, ṣol, şahbaz 25 ḳaranġu, ḳaṭar, ulu, Yigenek
24 aña, añdan, esen, hep, könül, ṭaş, uzun 23 aḫır, buğra, gine, melik, ṭaş,
22 beñzer, but, kimse, ḳopuz, üst
21 ara, berü, beş, biş, de, degül, gögüs, ölüm, ṣulṭan
20 altı, arı, bamsı, boy, çiçek, dügün, gerdek, her, ḳafṭan, ordu, yaluñuz, yine 19 bağır, banı, bellü, Bidevi, ḥaḳ, hüner, ilen, iş, ḳulaḳ, ṣaru, selcen
18 aḳça, Ala Ṭağ, altmış, ġafil, gice, ḳarıçuḳ, ḳaz, ḳonur, köpek, ölü, süñü, yili, yüce
17 ağır, alça, bun, depe, divan, helāl, hem, hisār, ince, ḳol, parmaḳ, pürçek, süd, vaḳıt, yaş
16 a, and, ay, boy, devlet, dört, egrek, et, eyle, gürz, imdi, işk, ḳanı, ḳarġu, ḳarındaş, ḳaṣ, Ṣalur, ṭayı, yig
15 añlar, avrat, canavār, çadır, gök, gölge, günāh, ḳarım, kölge, meded, murād, on, selām, soñra, ṭoḳuz, Ṭundar, yoḫsa, yurt, yüzük, zamān
14 ağayıl, ayıb, boy, burla, diri, dua, düşmen, eger, ḥaḳ, ḳaç, ḳanlı, ḳarın, ḳayṭaban, Ḳażılıḳ, Ḳıyan, mal, od, ok, pāra, pāre, ṣaç, ṣovuḳ, şehīd, Şökli, yaraḳ
13 bilek, birḳaç, birlik, demür, ḳanaṭ, kerre, saḫt, şimdi, taḫt, umut, üç yüz, yüksek
12 acı, amān, añda, arġış, belī, beyān, Bicān, cıda, dere, Emen, gözel, güç, güyegü, ḳar, ḳaru, kelime, Ḳılbaş, ḳulun, ḳurt, leşker, niye, oda, pes, piçen, ṣuç, şahin, şarab, ṭar, ṭatlu, yaḳa, yığnaḳ, yimek
11 ‘aḳıl, alaca, azīz, buynuz, deñiz, deri, diz, ḳıl, ḳul, ocaḳ, on altı, ṣabaḥ, ṣalavāt, Selçük, şölen, vāy, Yalançı, yumruḳ, zebūn
10 aḳındı, alay, ʿāṣī, ay, beşik, birbiri, bişik, bol, budaḳ, buyruḳ, cılasun, cübbe, dip, dünlük, egin, gin, gümbür, ḥāl, helāk, iman, ḳabul, ḳaya, ḳuyruḳ, maḥāl, ṣapan, son, Uşun, uyḫu, yā, Yaltaçuḳ, yanaḳ, yuḳaru,
yüklet, yürek
9 aç, ālem, āmīn, azġun, aḳ, boğaz, cāsus, dervend, ecel, ense, etmek, geyim, gölgelüçe, gönder, gün, güz, ḥaman, ḥay, hemān, ḳaçan, ḳadın, Ḳapaḳ, ḳaplan, ḳarı, ḳavum, kök, ḳuzı, nesne, otaḳ, ṣayvān, ṣaz, segrek, semüz, ṣoḥbet, ṣoy, şiven, toz, ṭuṭam, tümen, ün, yara, yügrük
8 alma, arḫa, arḳurı, Aruḳ, aşağa, atlas, aydın, bağ, Bayburt, beglik, berk, bıñar, biglik, binit, böyük, döşek, düş, evren, ḫazine, içme, it, ḳağan, ḳalḳan, ḳayın, ḳıyma, kiçi, ḳoru, mağara maḳṣud, Muṣtafa, nagahandan, nire, otuz ṭoḳuz, püre, Rüstem, ṣavaş, ṣığın, şol, toz, vallāh, yaḫnı, yaḳın, yime, yimek, yöm, żarb, zārīlıḳ
7 acıḳ, açıḳ, Alp Rüstem, altı yüz, arḳa, Arḳu bil, bıyıḳ, borı, bölük, burc, cenk, çemen, çiçek, çün, destūr, dost, dülek, elbetde, evren, evvel, eyü, ġazi, ḥasret, ipek, işik, ḳadar, ḳanda, Ḳaraçuk, ḳatla, ḳażılıḳ, ḳın, ḳıyamet, ḳuvvet, ḳuyu, ḳuzġun, künbed, maṣlaḥat, muḥtāc, niçün, o, ot, ṣaru, şer, şükür, ṭal, ṭoḳsan, ṭoñuz, ṭoy, ulaş, urġan, yil, yüz
6 abdest, açuḳ, āh, aḫşam, ap, araba, arslan, aṣīl, aş, batman, bebek, cem, cemīʿ, cılavı, çarġap, çeri, çırġap, daya, Demür Ḳapu, elli, emir, erdem, erlik, etek, eyer, fānī, ġavġa, gelim, gidim, güman, ḫalıça, ḥayıf, hiç, ḫub, ılḳıçı, ışuḳ, irkek, iye, ḳaravaş, ḳayġu, kerem, keşiş, ḳıṣırça, kiçi, kilise, ḳoltuḳ, ḳo-, ḳorḫu, köşk, namāz, nāyib, nöker, Oğuz-nāme, ökçe, öñdin, parasar, per, perri, peyġamber, sancaḳ, ṣaṣı, şadılıṣ, Şemseddin, şu, ṭam, ṭamam, taraf, ters, uğur, yalınçaḳ, yarın, yazuḫ, yılan, Yigrek, yiñ, Yinge, yoḫ, yorıyış, yunt, yüklü, ẓalım
5 akın, alan, alar, alem, alḳış , amanat, armağan, avaz, ayaḳ, bahadır, behişt, bi-tekellüf, budağ, burun, çağ, çakmak, çevük, çigin, çomağ, çünki, da, dāyim, Düzmürd, esir, eylik, gevde, göl, göt, günlük, Gürcistan, himmet, ıraḳ, içit, içmek, ḳabza, ḳada, ḳam, ḳamın, ḳanḳı, ḳaraça, ḳayın, ḳaża, kendüzün, kepenek, kez, kiçe, ḳoşa, ḳuru, külük, maya, mescid, mu, muḫannet, muştuçı, muştulıḳ, nişān, öte, öyle, rekāt, ṣağraḳ, ṣapa, ṣarp, serhad, server, ṣı-, sicim, şöyle, ṭac, ṭamar, ṭanığ, ṭaşra, ṭırnaḳ, tiz, ṭoklı, ṭop, ṭorum, uyluḳ, yağmur, yalan, yaman, yana, yavrı, yazı, yelek, yesir, yigitlik, yumru
4 adahlu, alan, alçak, altmış biñ, ayru, azad, baht, balçak, bam, bek, bilük, boğaz, börk, buldur, burma, cellat, cömerd, cümle, çal, çal-ḳara, çavuş, çomaḳ, damağ, çılbır, degin, demren, dergāh, destmal, dirnek, dīẕār, dom, duvaḫ, düm, dünye, Düzen, eski, eş, evet, ġan, ġazā, gör-, gündüz, hacet, harclıḳ, hu, ılġar, ınaḳ, için, imrençe, inaḳ, iş, iti, iz, izzet, ḳadun, ḳal‘a, ḳalabalıḳ, ḳapuçı, ḳar, ḳarġa, ḳatır, ḳazab, ḳına, ḳırġun, ḳırış, ḳıṣraḳ, ḳıyma, ḳoñşı, kömlek, köpri, köşek, ḳuñt, leş, maḥbūb, miskīn, möhkem, muḥkem, muṣhaf, muṭīʿ, nāgāh, nāmūs, nevbet, orta, ortaç, ögür, ögüt, öksüz, ötüri, padişāh, pehlivān, Rāb, rāżı, ṣağlıḳ, ṣalḳum, ṣaruḳ, ṣarvān, sebeb, süvri, Şāh, ṭana, ṭaşḳun, ṭavul, ṭayaḳ, Ters Uzamış, ṭoğrı, ṭolu, ṭomanın, ṭopuḳ, ṭoyum, ṭurġay, umu, uyan, uzamış, üzengü, vā’de, vāḳı‘a, var, yād, yağma, yāren, yavuklu, yayla, yaylaḳ, yığanaḳ, yigirmi, yigirmi dört, yoldaşlıḳ, zārī
3 -a, ağıl, ahı, akınçı, alınca, ali, amıt, apul apul, arşun, artuḳ, aşmak, atmak, aya, ayrıt, bağ, balçıḳ, barġāh, barmaḫ, beñiz, beyin, beze, biserek, bit, boğaç, Boğazça, bolayki, boz ok, buğaç, bunçılayın, cavab, ciger, çalım, çap, çapar, çay, çengel, çevre, çoğ, çönge, çuḫa, çuḳa, çuldı, dan dansuḫ, degirmen, dem, depere, derviş, dīdār, dilek, direk, düden, Dülbend, dünle, düp, dürlü, egri, elli yidi, emçek, emmi, Emren, enük, eylemek, Faṭma, fikir, fi'l, Gaflet, ġāyet, gayret, geçit, gelmek, genç, gimi, gögerçin, gökçek, gümüş, hamle, ḫarāb, Hasan, hazır, hele, heybet, ḫod, hörmet, Hüseyin, içerü, içerü, inayet, iss, işarat, kalı, ḳamçı, Kara Deniz, ḳarış, kat, kavl, kavurma, kesim, kımız, kır, kırmızı, kiçit, kilid, kiriş, ḳonuḳ, kov, kulağuz, kutlu, küçüçük, kül, kür, Mekke, melʿūn, miz, ner, nikab, nimet, nişanlu, oba, omuz, on biş, orman, otah, oyun, ögeç, ögmek, ölke, ölmek, ömür, ötkün, öyün, Pay, pencik, pıçak, rızk, ṣadaḳ, ṣağrı, Salahana, ṣoy, ṣoylama, süglik, sünük, şad, şazılık, şehir, şirin, şişlik, şundan, talu, ṭamaşa, tan, tavuk, tazı, ten, Tırabuzan, ṭoğan, toprak, torı, tuç, tülü, uçmak, uşak, uşda, üç ok, üç yüz altmış altı,virmek, yaban, yağ, yağılık, yağrın, yalın, yapağulu, yasduk, yaşurmak, yayan, yeni, yok, yunlu, yük, zaval, zindan, zīrā
2 adaklu, adavet, adem, ademi, ağça kala, aleyk, amel, ancaḳ, arġap, arkıç, arpa, arş, arşun, aşuk, atış, avçı, ay, ayal, Ayasofya, Ayişe, ayruḳ, azim,
baca, badem, badya, bahri, bāḳī, ban, bayağı, bayır, bez, bidat, billah, biz, Boğaçuk, borç, bostan, boy, bozaç, bre, Budak, Buğaçuk, bukağu, bulut, buz, bütün, cāhil, cebbar, cebehana, Cebrail, çağnam, çara, çayır, çetir, çoluk, dad, dadı, def’i, delük, deñlü, Dereşam, derin, Direk, dolamaç, dostlık, Duha, Dundar, düdük, düşmenlik, düz, e, edük, ejderha, eksük, el-, hasıl, erkeç, eşek, evnük, eyegü, Fatıma, gāh, garım, ġayıb, girçek, gizlü, gor, gön, güreş, güv, habıs, ḥalallıḳ, halayık, hamān -dem, hançer, harac, hatır, havala, ḫayır, herze, hızır, ḫurd, ʿibret, iklim, iley, ilk, imrahor, inek, irkeç, issüz, ivermeh, ḳaḫınç, ḳaḥır, ḳamu, ḳap, ḳapurġa, ḳarar, ḳarıplıḳ, ḳarḳış, ḳarun, ḳarvan, ḳayış, kefen, kertme, ḳırnaḳ, kimsene, kiş, ḳoḫu, ḳorḳu, ḳorumsı, ḳudbe, ḳulan, ḳulp, ḳumaş, ḳur, Ḳur'an, ḳurma, ḳurumsı, ḳuşaḳ, küpe, küpür, küt, lāhzā, lā'net, maḥmūz, mancılıḳ, melek, merze, minnet, mubārek, mudbaḳ, müdara, Mü'min, Müsülman, naḳara, nārā, nāzar, nezīr, nigār, oğrı, olmak, on altı biñ, ora, otuz, otuz iki, öd, öginmek, öyle, paşa, pehlȗ, peynīr, pul, pusarıḳ, puta, revan, Rum, ṣadaḳa, ṣaḳar, ṣaḳın, ṣapa ṣağ, ṣayılmak, segirdiş, seksen, selvi, serçeşme, serḫoş, sevgü, sevgülü, sevinç, seyrān, siñ, sinek, ṣoğan, ṣop, söylemek, sufra, surāhī, süri, Sürmelü, şalvar, şapala, şeyṭān, şin, tā, ṭābut, tācīr, taḳılu, ṭālī, Ṭaṭar, terki, ṭoḫınç, ṭoḳuzlama, ṭolama, ṭolamaç, ṭolap, ṭolma, ṭudaḳ, ṭuğ, ṭuğılġa, ṭuman, ṭur-, tuş, ṭuṭaḳ, tüken, Türkistan, Türkmen, tüy, ud, urmak, us, uz, ümiz, üzüm, vaf, vasıl, yad, yalabıdak, yalap, yalın, yamaç, yañlış, yap, yapa,yapuk, yar, yarım, yartaçuḳ, yas, yaṣaḳ, yataḳ, yavūz, yaya, yayaḳ, Yayḥan, yaz, yazın, yıldır, yıllıḳ, yilim, yoğurt, yorġa, yüz ḳırḳ, zaḫm, zerre
1 ayaḳ yolı, Abḳaza, ‘ācīz, affān, ağırlıḳ, Ağlağan, ağrı, ahd, ahed, ahıret, Aḳ Hiṣar, Aḳ Ṣıḳa, aḳarlı, al, ālet, aleyhi's-selām, aleyke's-selām, ‘ālim, Allahu Samed, almas, Alp Eren, amennā ve saddāknā, Amme, añaru, añı, añsuzın, Arabī, Arafāt, Arḫu Bil, ‘arsuz, arzu, asa, asuman, aşbaz, aşut, avsıl, avuç, ayağ, Ayna, ayna, ayran, ayrulıḳ, Aznavur, azuḳ, avay, bağdama, baḥa, baḥadırlıḳ, baḥş, baḥşīş, baḳa, baḳır, baḳış, baldır, balıḳ, Bamsa, Banu, baraḳ, bārī, Başu Açuḳ Tatyan, baya, bayat, bazlamaç, becit, beden, bekir, bela, belen, belki, belürsüz, bençileyin, berāber, berde, bere, bici, bî-ḫaber, bikir, biliçi, bilik, birez, biterli, binmeḫ, binmek,
bizaval, boğma, boğma, bögelek, bögür, böylelik, buğur, buğur, bular, bunça, burçak, buzağu, Bügdüz, bühtān, cāriye, cedd, cehennem, cemal, cevşen, ceza, Cızığlar, cici, cima, cisim, cuş, çalap, çalış, Çan-Kız, Çan- Paşa, çalmak, çapkun, çartak, çatlaguç, çatma, çenber, çene, Çerkez, Çeşme, çetük, çevgen, çıplak, çırağ, çırpındı, çoğrama, çuğa, çuval, çün- kim, daḳ, dam, dar, davul, dayı, daz, dede, degenek, delim, delülik, Demür Güçi, depegen, depme, derd, derḥāl, derinlik, dıvar, di, dilemek, dilkü, dikmek, dimek , dimemek, dirim, dirlik, diş, dişi, dizçük, döger, dögişme, dökme, döl, dönmek, döş, duḫarlu, dulum, duşaḳ, dügme, Düldül, dün, dünyelük, , düvlek, Ebu Bekir, edeb, ehil, ejdeha, eksüklik, el-‘āḳibet, el- aman, elek, el-hamdu lillah, el-ḥāṣıl, elli biñ, elmas, elük, emiraḫur, Ense, erçel, erdil, eren, ergenlik, esrük, ester, evren, eyülik, eyyam, ezel, faide, fakı, feryad, fıṣıl, firak, Firavun, fursat, ġalaba, ġani, garıp, ġayrı, gedik, geliş, gence, gerdan, getürmek, geyesi, gez, gicelik, gide, girmek, gögez, Gökçe Deniz, Gökçe Tag, gömeç, göre, göstermek, gözçi, gürbüz, güvenç, güzin, hacı, haç, hadd, ḥaḳlu, ḥaḳsuz, hall, halvet, hamayil, ḥāmile, hampa, hanlık, haraça, harami, haramzada, haran, ḫaṣ, ḥased, ḥaṣıl, ḥasūd, hava, havlu, hayvan, hece, hekim, he-mi, Hemid, hemin, hemişe, hıra, ḫırla-, hırs, hırsuz, hısım, hikayet, hindu, hizmetkar, hoca, ḫoşlıḳ, hotaz, ḫoyrad, humra, hurdahaş,husus, ıldırım, ılduz, ılkı, ır, ırmak, İbrahim, ibrişim, içre, igi, ikindü, ikrar, ilakırdı, ilalmış, ilem, ilham, ilim, iltifat, imarat, imirze, insan, inşa'llah, ip, irken, ism-i a'zam, İstanbul, istemek, işde işit, işret, ittifak, ittifaki, kabarkalu, kabile, ḳaçma, kadd, kadeh, kadem, kader, kafa, kaftanlık, kağıd, kahhar, kahil, ḳaḳınç, kalaba, kalemçi, kalın, kalınlık, kamet, kamış, kanara, kancaru, kandan, kapak, kapçak, kapurka, karalık, karavul, karavullık, karayıb,kargaşa, ḳarış, ḳarma, karuçuk, kasd, kaş, kaşga, kavak, kavun, kayı, kaymak, ḳayrı, Kazan, kazavat, kebīn, keçi, kedi, keklik, kelb, keleçi, kelim, kemal, kenar, kendürük, kerbela, kerpiç, keten, ḳıcırdı, ḳılcıda, ḳınuḳ, ḳıpçaḳ, ḳıran, ḳıran, ḳıṣa, ḳıṣır, ḳış, ḳıvrımsı, ḳıyan, ḳıyı, ḳıynaḳ, ḳızağu, ḳızan, ḳızġun, ḳızılçuḳ, kiçim, kiçmek, kir, ḳocalık, ḳolan, ḳonç, ḳonmak, ḳonuḳlıḳ, ḳonur, ḳorḫınç, ḳoşun, ḳovma, ḳoyun, köç, köhne, köñlek, köp, köpük, kös, köstek, köz, ḳudret, ḳuduz, ḳuğı, ḳulluḳ, ḳulmaş, ḳum, ḳuma, ḳun, ḳunç, ḳurılu, ḳuṣḳun, ḳuṭbe, ḳutlu, ḳutsuz,
küfür, külāh, külek, külüñk, kümes, kürk, kürsī, lāf, lāyık lā ilāhe illa'llāh muhammedün resȗlu'llāh, mā'bȗd, mahmuzī, māḳbul, maʿlūm, mamaḳ, ma'nī, maşraba, Medīne, melhem, melūl, memleket, menlik, menzīl, merdān, Merdīn, merhem, mermer, mest, meşe, meşġūl, meşhȗr, meyḫāna, mil, mināra, mişe, möhlet, muḫannetlik, muhīb, muḳābil, mȗnīs, muraṣṣa‘, murdār, Mȗsa, muṣāḥib, müddet, mürüvvet, müstecāb, müşkül, nāgāhī, nākes, na‘l, naṣīb, nefer, Nemrȗd, nesil, nevāle, nidāʾ, nigāh, nikāh, Nȗḥ, oğlaḳ, Oḳçı, oḳçı, olmamak, on biñ, on biş biñ, on dört, on iki, on iki biñ, onat, ortalıḳ, ‘Os̱ mān, otlaḳ, otuz biñ, otuz üç, otuz yidi, oyarmak, oynamak, oynaş, öksüzlik, öküz, öpmek, ördek, ördük, ören, örilü, örme, öteki, öyke, öyken, panbuk, pas, pasın, paşmaḳ, pāyende, pencere, pençe, perçīn, pervāz, peşimān, pilon, pir, pişkeş, puçuk, pusu, put, putḫāna, raḥīm, raḥmet, rāst, resȗl, sā‘at, ṣabadança, ṣafa, ṣağdıç, ṣağınç, ṣağış, ṣaḥābe, ṣaḳ, Ṣaḳa, ṣaḳaç, ṣaḳlamak, ṣaḳṣağan, ṣalış, ṣalḳum, ṣam, ṣaman, ṣamed, ṣamur, Ṣancıda, ṣandal, ṣaray, ṣarımsak, ṣaru, ṣaru, ṣaru, ṣavġaṭ, ṣay, sāyir, ṣayru, seksen biñ, serheng, sermüze, ses, settār, seyrek, Ṣıddıḳ, ṣıdḳ, ṣığır, ṣığırtmaç, ṣınuḳ, ṣıpara, ṣır, ṣıra, ṣırça, ṣızı, siñir, Ṣofı, Ṣoğan, ṣoḳman, ṣom, ṣor-, ṣucu, ṣunḳur, ṣȗret, ṣurnaçı, sügsün, sürdürmek, süsegen, şadman, şahādet, şāh-ı merdān, şahinçi, şaḳaḳ, şam, şamaṭa, şāmī, şarṭ, şayka, şebçırāğ, şefḳat, şeker, şikār, şikāyet, Şirögüven, şiş, şuña, şuñda, ṭadı, ṭağarcuḳ, taḥsin, taleb, Talı Saz, ṭama, ṭanıḳ, ṭanışuḳ, tanla, taraka, taraklık, tarı, ṭarṭağan, ṭaşı, Tat, Tatyan, tavlunbaz, tavşan, tay, taze, teber, teferrüc, tek, teke, tekebbürlik, tenef, tepel, terkeş, tevbe, ṭışarı, ṭoğma, ṭoğrı, Toğsun, ṭoḳsan biñ, ṭolu, tomar, torba, tökmek, tu, tul, tul tular, tularar, ṭuraç, ṭurfanda, ṭurı, ṭurış, ṭurmaḫ, ṭurna, ṭuşaḳ, ṭuṭ, ṭutmak, tuz, tüş, u, uçmağ, ulemā, ulufeçi, ‘ummān, un, urġun, urışma, uruğ, uş, uyumak, ü, üçinci, üleşmek, ümīd, ümmet, ürkmek, Ürüveyde, üveyke, vāfir, varlıḳ, vaṣiyet, vaṭan, vech, velāyet, velī, vezīr, virek, virişmek, yā, yadıḳ, yağrınçı, yaḳin, yalaḳ, Yalançı, yalmak, yamrı, yanal, yanuḳ, yapağu, yaruḳ, yāsīn, yaşmaḳ, yavşan, yaylım, yazu, yazuḳ, Yezidī, yıḳıçı, yıldırım, yınaḳ, yırtuḫ, yidi biñ, yidi yüz, yigirmi biñ, yigirmi biş, yike, yilken, yilteme, yinge, yitmek, yitmiş iki, yiyni, yolaḳçı, yolçı, yonma, yorġan, yorġun, yort, yortma, yön, yular, yumuş, yuñ, yundı, yuva, yüz biñ,
yüzgeç, zaḥmet, Zelīḫa, ẕelīl, zindānçı, zīr ü zeber, ziyāda, zīynet, Zübeyde, ẕülfiḳār
2.1.1.1.) Dede Korkut Hikâyeleri’nde Bağlaçlar
Türkçe Sözlük’te bağlaç, “Eş görevli kelimeleri veya önermeleri birbirine bağlayan kelime türü, rabıt, rabıt edatı: ve, ya, veya, ya da birer bağlaçtır.” şeklinde tanımlanmaktadır (GTS, 2011:229).
Dede Korkut Hikâyeleri’nde zarf görevinde kullanılan sözcükler şunlardır:
ammā: Ar. İ. (ammā), “Çelişkili ve tutarsız iki cümleyi birbirine bağlamaya yarayan bir söz, amma, lakin velakin; uyarma veya şartlı bir ifade niteliğinde olan bir cümleyi, başka bir cümleye bağlamaya yarayan bir söz; beklenmeyen bir sonucu anlatan iki cümleyi onun sebebi durumunda olan cümleye bağlayan bir söz; bir yargıyı veya bir buyruğu pekiştirmek için de kullanılan bir söz; bazen dikkati çekmek için cümlenin sonuna getirilen bir söz” (GTS, 2011:110): (74-2), (78-4), (79-9), (86-12), (129-13), (132-2), (215-4), (216-13), (216-8), (216-9), (220-13), (227-10), (238-8), (239-1), (248- 2), (284-2), (284-4), (292-10), (296-7).
bile: Tr. İ. (bile), “-da, de, dahi; birlikte; üstelik” (GTS, 2011:335): (7-5 ), (51-2 ), (52-2 ), (108-12 ), (140-7 ), (140-9 ), (140-10 ), (141-12 ), (169-1 ), (170-2 ), (170-3 ), (206-9 ), (206-11 ), (206-13 ), (207-1 ), (207-2 ), (207-4 ), (207-6 ), (241-12 ), (271-13 ), (292- 11 ), (293-2 ), (293-2 ), (293-5 ), (293-7 ), (294-7 ), (295-13 ), (302-3).
çün: Far. İ. (çūn>için), “Şundan dolayı, şu sebeple, zira” (GTS, 2011:1146). Ayrıca okuma denemesi için bkz. (AKALIN, 1998.a:1-28): (81-6), (162-12), (171-12), (186- 10), (238-6), (296-3).
çünki: Far. İ. (çūn+ki>çünkü), “Şundan dolayı, şu sebeple, zira” (GTS, 2011:576). Ayrıca okuma denemesi için bkz. (AKALIN, 1998.a:1-28) (83-3), (160-9), (176-4), (205-8), (209-11); çün-kim: (113-8).
daḫı: Tr. İ. (dahi), “Da, de; bile” (GTS, 2011:580). Ayrıntılı okuma denemeleri için bkz. (ÖZÇELİK, 2016:221-222; 264; 801; 872), (ÖZÇELİK, 2012:79-83): (3-7), (5-1), (5-4), (9-2), (9-3), (10-11), (11-12), (13-3), (14-5), (14-8), (16-9), (17-3), (17-6), (20-1), (20-13), (21-1), (22-4), (28-6), (32-6), (32-8), (34-11), (35-1), (35-11), (35-12), (40-7), (43-4), (43-6), (45-1), (47-7), (49-8), (50-6), (50-9), (57-13), (68-4), (69-5), (69-7), (69- 11), (69-12), (70-11), (71-1), (71-10), (73-2), (73-3), (73-12), (78-2), (79-11), (79-12),
(79-13), (81-7), (82-7), (83-12), (86-8), (86-9), (86-10), (87-9), (87-12), (88-5), (88-7), (88-8), (90-6), (95-11), (96-3), (99-12), (100-4), (100-5), (101-7), (107-11), (108-3), (115-3), (120-11), (121-2), (122-8), (125-8), (136-2), (136-3), (138-8), (139-1), (139-7), (140-11), (142-13), (146-1), (148-5), (157-9), (158-1), (161-13), (166-8), (166-12), (167-1), (170-7), (170-8), (174-7), (184-5), (186-9), (189-5), (190-5), (192-11), (198-4), (200-13), (209-1), (209-13), (210-9), (210-9), (217-8), (217-9), (219-5), (221-7), (223- 3), (223-10), (226-11), (226-12), (226-13), (227-1), (228-7), (231-8), (231-12), (233- 10), (234-4), (237-2), (238-3), (238-5), (249-6), (269-13), (270-9), (271-3), (272-7), (273-10), (274-5), (278-8), (278-12), (279-9), (279-13), (280-8), (281-5), (281-8), (282- 4), (286-5), (287-12), (289-9), (290-2), (290-3), (290-5), (290-10), (291-3), (293-12), (297-6), (299-1), (299-8), (299-10), (300-1), (301-4), (302-12).
eger: Far. İ. (eger>eğer), “Şart anlamını güçlendirmek için şartlı cümlelerin başına getirilen kelime, şayet” (GTS, 2011:760): (22-3), (30-11), (44-11), (51-1), (56-12), (75- 10), (79-11), (86-11), (99-6), (180-9), (239-3), (250-6), (269-2).
hele: Tr. İ. (hele), “Özellikle; ‘sonunda’ anlamıyla geciken davranışları bildirmek için kullanılan bir söz; uyarma, korkutma veya söz verme anlatan bir söz” (GTS, 2011:1080): (77-8), (87-8), (275-4).
hem: Far. İ. (hem), “Bir kimseyi uyarmak, bir şeyi açıklamak veya anlamı güçlendirmek için ‘özellikle, zaten, bir de, şurası da var ki’ anlamlarında kullanılan bir söz; açıklayıcı nitelikte olan ikinci cümleyi birinciye bağlayan bir söz” (GTS, 2011:1081). Gökyay tenkiten, “yenem” sözcüğünün doğru yazılışının “hem” olduğunu belirtmiştir. (GÖKYAY, 2007:326). Ayrıntılı okuma denemeleri için bkz. (ÖZÇELİK, 2016:714), (SERTKAYA, 2004:134): (79-12), (79-13), (99-3), (132-10), (187-2), (221-2), (221-6), (224-12), (235-11), (275-10), (275-12), (276-7), (277-1), (286-4), (302-1), (302-6). ile: Tr. İ. (ile), “Kelimenin sonuna geldiğinde birliktelik, beraberlik, araç, neden veya durum anlatan cümleler yapmaya yarayan bir söz; bazı soyut adlara getirildiğinde ‘... olarak, ... bir biçimde’ anlamında durum zarfları oluşturan bir söz; cümle içinde aynı görevde bulunan iki ögeyi birbirine bağlamaya yarayan bir söz” (GTS, 2011:1171): (6- 8), (25-13), (44-8), (46-5), (46-12), (48-2), (54-9), (56-8), (57-6), (65-9), (71-13), (79- 12), (79-13), (83-13), (85-9), (93-6), (96-12), (123-4), (127-12), (128-4), (131-1), (139-
5), (139-5), (153-6), (153-7), (153-8), (184-5), (186-9), (193-7), (205-5), (210-4), (210- 9), (211-6), (218-5), (220-7), (220-13), (221-4), (221-6), (223-6), (223-11), (224-13), (234-2), (235-3), (251-13), (286-5), (293-11), (296-12).
ilem: bkz. “ile”: (47-8), (57-9).
ilen: bkz. “ile”: (8-12), (58-13), (91-1), (158-3).
ki: Far. İ. (ki), “Anlam bakımından birbirleriyle ilgili cümleleri birbirine bağlayan bir söz; özneyi, tümleci güçlendirerek cümlenin temel bölümüne bağlayan bir söz; ‘öyle, o kadar, o denli’ vb.nden sonra, kullanıldığı cümleye güç katan bir söz; ikinci cümledeki yargının birincideki hareketin yapılışı sırasında görülerek şaşıldığını bildiren bir söz; iki cümlede anlatılan durumların uyuşmazlığını bildiren bir söz; yakınma, kınama vb. duygular anlatmak için bir cümlenin sonuna getirilen bir söz; bir soru cümlesinin sonuna getirildiğinde şüphe veya endişe anlatan bir söz; bazı kelimelerin sonuna bir ek gibi eklenerek birtakım zarflar, yeni edatlar oluşturan bir söz: belki, çünkü, hâlbuki, mademki, sanki gibi” (GTS, 2011:1438). Ayrıntılı okuma denemesi için bkz. (AKALIN, 1998.a:1-28): (3-9), (8-8), (9-11), (10-5), (11-7), (17-7), (77-6), (77-10), (83-2), (85-9), (87-7), (90-5), (113-10), (129-9), (133-3), (142-6), (143-4), (156-6), (159-9), (160-8), (169-3), (171-11), (178-3), (181-8), (209-10), (222-3), (230-8), (274-7), (279-8), (290- 10), (293-1), (294-7), (295-12), (295-12), (296-1).
kim: Tr. İ. (ki), bkz. “ki” (GTS, 2011:1438): (9-6), (13-3), (15-9), (19-11), (24-3), (44- 5), (51-11), (53-3), (53-3), (55-2), (72-6), (75-3), (75-3), (79-1), (79-9), (82-1), (83-4), (86-8), (86-9), (87-9), (87-10), (92-1), (99-2), (102-10), (103-4), (108-13), (116-5), (117-13), (120-9), (135-8), (136-7), (142-1), (142-9), (143-6), (143-6), (157-6), (158-1), (162-12), (163-3), (174-8), (176-8), (185-10), (195-3), (195-6), (195-13), (196-5), (196- 6), (196-13), (198-3), (198-8), (200-4), (212-4), (216-2), (217-6), (228-4), (229-2), (229-13), (230-5), (232-4), (228-5), (228-13), (234-10), (237-1), (243-6), (247-5), (248- 1), (253-1), (257-9), (264-5), (265-5), (268-1), (269-1), (269-1), (269-11), (271-5), (274-4), (274-6), (286-1), (294-5).
meger/meğer: Far. İ. (meger>meğer), “Bilinmeyen, farkında olunmayan bir durum için kullanılan bir söz, meğerse, oysa, oysaki” (GTS, 2011:1645). Dede Korkut Kitabı’nda ‘meger’ ile kurulmuş birleşik cümleler için bkz. (AKALIN, 1998.b:98): (12-1), (16-9),
(16-13), (17-2), (27-8), (31-5), (43-9), (82-5), (83-11), (94-8), (96-2), (98-10), (103-2), (103-10), (110-7), (127-13), (149-6), (156-1), (156-8), (163-5), (173-11), (179-2), (179- 11), (192-12), (204-13), (207-7), (209-9), (214-7), (217-4), (221-12), (244-3), (244-8), (255-4), (256-8), (257-6), (264-10), (265-3), (273-1), (273-12), (273-13), (283-1), (283- 3), (285-10).
û / ü: Far. İ. (û), “Ve, ile” (GTS, 2011:2441): (180-13).
ve: Ar. İ. (ve), “İki kelime veya iki cümle arasına girerek aralarında bir bağ olduğunu anlatan söz” (GTS, 2011:2475): (3-7), (15-3), (21-1), (35-6), (46-4), (69-13), (72-4), (73-12), (73-12), (79-13), (87-4), (87-4), (93-10), (99-3), (106-11), (121-13), (132-10), (174-11), (181-2), (181-2), (194-5), (196-3), (221-6), (228-4), (229-9), (246-2), (248-3), (275-11), (276-4), (286-10), (286-10), (286-10), (292-13), (296-5), (302-11).
veli: Ar. (velākin>velî), “Ama, fakat, oysa ki” (GTS, 2011:2477). Muharrem Ergin, bu sözcük için Far. (velī), “velakin, fakat, lakin” karşılığını vermiştir (ERGİN, 1997.b:312): (130-1).
veya: Ar. İ.+Far. İ. (Ar. ve + Far. yā>veya), “Ayrı olmakla birlikte aynı değerde tutulan iki şeyi anlatan kelimelerden ikincisinin önüne getirilen söz, yahut; olacağı sanılan, seçime bırakılan şeyler ikiden çok olduğunda kullanılan bir söz” (GTS, 2011:2483): (177-13).
ya: Far. İ. (yā), “Şaşma, şaşkınlık bildiren bir söz; bir düşüncenin karşıtı düşünülürken kullanılan bir söz; gereklik ve onay bildiren cümlelerde yargının onaylandığını bildiren bir söz; dilek ve geniş zaman kiplerinde yargıyı güçlendiren bir söz; bilinen, görülen, hatırlanıp anlatılan bir olay dolayısıyla da sorulan başka bir konu için kullanılan bir söz; bir düşüncede sıra ile yer alan ayrı cins ögelerden biri ötekilerden üstün görüldüğünde "hele, özellikle" anlamlarında kullanılan bir söz; cevap niteliğinde olan cümlenin sonuna getirildiğinde asıl yargının arkadan gelen cümle ile anlatılacağını belirten bir söz; bazı çekimli zamanlardan sonra gelerek anlamı pekiştiren, kuvvetlendiren bir söz” (GTS, 2011:2495). Okuma denemesi için bkz. (BALYEMEZ, 2012:111); (SERTKAYA, 2004:139): (13-6), (13-6), (81-11), (82-10), (87-2), (88-12), (113-10), (128-8), (134-6), (162-1), (162-2), (173-3), (177-12), (177-12), (177-12),
(177-12), (177-12), (178-1), (178-1), (178-2), (178-2), (211-6), (266-7), (283-6), (295- 11), (296-1), (296-3).
ya‘ne: Ar. İ. (yaʿnī>yani), “‘Demek oluyor ki’ anlamlarında bir söz; ‘Sözün kısası, doğrusu’ anlamlarında bir söz” (GTS, 2011:2522): (79-6).
2.1.1.2.) Dede Korkut Hikâyeleri’nde Edatlar
Türkçe Sözlük’te edat, Ar. edāt, “Eş görevli kelimeleri veya önermeleri birbirine bağlayan kelime türü, rabıt, rabıt edatı: ve, ya, veya, ya da birer bağlaçtır.” (GTS, 2011:754). şeklinde tanımlanmaktadır.
Dede Korkut Hikâyeleri’nde edat görevinde kullanılan sözcükleri şöyle sıralayabiliriz: -a: Tr. İ. “Kuvvetlendirme edatı” (ERGİN, 1997.b.1): (112-13), (205-8), (250-1).
beli: Far. İ. (belī), “Evet” (GTS, 2011:301): (38-1 ), (50-11 ), (55-5 ), (69-5 ), (75-8 ), (75-13 ), (76-1 ), (81-12 ), (82-7 ), (88-3 ), (107-2 ), (162-2 ), (172-6 ), (187-7 ), (201-3 ), (240-2 ), (240-10 ), (246-8 ), (255-10).
da: Tr. İ. (da), “da, de, dahi” (GTS, 2011:575): (10-6), (69-13), (70-1), (112-3). daḳ: Tr. İ. (dak/dek), “dek, kadar, -e kadar” (GTS, 2011:295): (58-2).
de: Tr. İ. (de), “Da, de” (GTS, 2011:575): (34-9), (34-10), (73-10), (73-10), (89-9), (132-4), (161-12), (188-6), (296-4).
degin / değin: Tr. İ. (değin), “Dek, -e kadar, değin” (GTS, 2011:609): (90-13), (293-1). deñlü: Tr. İ. (denli) “’Kadar’ anlamında üstünlük derecesini belirten bir söz; ağırbaşlı, sözleri ve davranışları ölçülü olan (kimse)” (GTS, 2011:631). “dikili” okumasına tenkiten özcüğünün doğru okunuşu Gökyay’a göre denlü şeklindedir. (GÖKYAY, 2007:335): (248-2), (290-9).
evet: Tr. İ. (evet), “‘Öyledir’ anlamında kullanılan bir doğrulama veya onaylama sözü,