so-rumluluk yükleyebileceği” (
قاطي لا ماب فيلكتلا
) konusuna delil teşkil edip etme-yeceği meselesine ayırır. Ona göre Leheb suresinden hareketle bunu ileri sür-mek boş iddiadan öteye geçmez. Konunun kelâmî arka planına değinen Ferahî, Mu’tezile’yle Eş’arîler arasındaki adalet vd. bazı konularda görüş farklılıklarına işaret eder. Bazı âlimlerin Mutezile’nin sözlerine tenkitler yöneltmesi, çoğu ce-del ve tartışmanın neticesi olan mübalağa ile sonuçlanmıştır tespitinde bulunan Ferâhî, devamında şunları söyler: “Eş’arîler, bu sureyi insanlara takatleri üstünde sorumluluk yüklenebileceğine delil olarak öne sürdüler. Her iki grup da sağlam ve zayıf delillere tutunmuş ve birbirlerini gerekli gereksiz şeylerle sorumlu tut-muşlardır. Onların bu ihtilafı, adalet meselesindeki anlaşmazlıklarının sadece tâlî bir yönüdür.”90Müellif özetle, surenin kulların güç yetiremeyecekleri amellerle sorumlu tuta-bileceği yönünde bir mana içermediğini ifade edip bu çerçevede yapılan aksi yorumları mesnetsiz yaklaşımlar olarak niteler. İmam Eş’arî’nin konu hakkındaki sözlerini abartılı ve yanlış bulduğunu belirten Ferâhî, sunduğu bazı önermelerle surenin bu tür kelâmî görüşlere delil teşkil etmeyeceğini belirterek sure tefsirini sonlandırır.
IV. Ferâhî’nin Yorumuna Göre Leheb Suresi Meali
Hâmîduddîn el-Ferâhî’nin nazm metoduyla yaptığı kapsamlı analizden yola çıka-rak, Leheb suresini şu şekilde meallendirmek mümkündür:
90 el-Ferâhî, NiÛāmu’l-Kur’ân, 610-611.
Leheb Suresi
Hicretten hemen önce Mekke’de veyahut Medine’de Bedir Savaşı’ndan önce nâ-zil olmuştur. Surede müminlere, en büyük düşmanlarının yakın bir vakitte helak olacağı haber verilmektedir. Beş âyettir.
1) Ey Müminler! Müşriklerin elebaşı Ebu Leheb (ve avanesi) pek yakında helak ola-cak. 2) (Kâbe’nin yöneticiliği, sosyal statü, ekonomik güç vd.) elde ettiği kazanımları, onu bu sondan kurtaramayacak. 3) O, ahirette parlayan, alevli bir ateşe atılacak.
4/5) Karısı da -dünyadaki müsrif ve mütekebbir tutumuna karşılık olarak zelil bir şe-kilde- narin boynunda (odun taşıyan cariyelerin boynundakine benzer) kalın bir ip olduğu hâlde, odun taşır vaziyette ona eşlik edecek.”
Sonuç
Hamîduddîn el-Ferâhî, Leheb suresinin nüzul nedenine dair aktarılan rivâyet malzemesini tenkide tabi tutarak değerlendirmesi, Arap örf, âdet ve kültürü-nü dikkate alması, Kur’an’ın genelinde kullanılan üsluplardan örnekler verme-si, Arap şiiri, dili ve belâgatıyla istişhadda bulunması, siyer ve sünnetten deliller sunması, Kitab-ı Mukaddes’e başvurması vd. nazm metodunu tamamlayan yön-temlerle Leheb suresi yorumunda geçmiş ve çağdaş müfessirlerden farklı sonuç-lara ulaşmıştır.
Ebu Leheb’in Kur’an’da zikredilme nedenleri arasında Mekke oligarşisindeki li-derlik rolüne işaret eden Ferâhî, bu konuyu detaylı olarak irdeler. Müellif surenin Ebu Leheb ve eşi Ümmü Cemîl’e yönelik sövgü, yerme ve beddua içermediğini delillendirmeye gayret etmiş, surede Ümmü Cemîl’in odun taşıyan sıfatıyla zik-redilmesinin sebebine dair detaylı izahatlara başvurmuştur. Leheb suresinin ke-lam ilminde mevzubahis edilen teklif-i mâ lâ yutâk (Allah’ın insanlara takatlerinin üzerinde sorumluluk yükleyebileceği) düşüncesine delil olamayacağını savunan müfessir, tefsirinde surenin yanlış yorumlanmasına neden olan bazı kabulleri de sıralamıştır.
Müellif son dönem tefsir araştırmalarında ilgi gören Kur’an ve surelerin bütünlü-ğünü bir tevil metodolojisi olarak geliştirme gayretinde olan müfessirlerdendir.
Hatta Ferâhî’nin, geliştirdiği nazm teorisiyle bu alandaki en iddialı isimlerden oldu-ğu rahatlıkla söylenebilir. Sureleri bir bütün olarak gören müfessirin Leheb suresi yorumunda, ana konu ve nazm üzerinden âyetler arası ilişkiye dair serdettiği
gö-rüşler; dil, Kur’an ve tarihi bilgilerden faydalanarak yaptığı istidlaller, sure tefsirinde kendi metoduna sadık bir yol izlediğini göstermektedir. Zira müellif aksi yöndeki onca rivâyete karşın nazm yöntemiyle tespit ettiği manayı merkeze almakta ve tüm sureyi tek bir söz olarak (bütün hâlinde) yorumlamaya çalışmaktadır.
Sure içi nazmı ortaya çıkaran âyetler arası tenâsübü tespit etmenin, her hâlükâr-da öznel bir yönü bulunur. Bu durum, sureler arası tenâsübün tespitinde hâlükâr-daha da nettir. Kanaatimizce –muhtemelen- son dönem Mekkî surelerden olan Leheb suresinin, kendinden bir önceki -Medenî olan- Nasr suresinde bahsi geçen zafe-ri (Mekke fethini) açıklayan bir muhtevayla ilişkilendizafe-rilmesi zorlama bir yorum-dur. İhlas suresiyle ilişkili olarak ise Hz. Peygamber’le amcası Ebu Leheb’in, Hz.
İbrahim ve Azer kıssasıyla mukayesesinin özgün bir yönü mevcuttur. Zira Ebu Leheb’in, elinde bulundurduğu dinî riyaset, Hz. Peygamber’e yakınlık ve İbrahîmî dine mensubiyet iddialarına rağmen helakten yakasını kurtaramaması insanları düşünmeye sevk edebilecek bir olgudur. Leheb suresinin, Nasr ve İhlas sureleriyle ilişkilendirilmesi, her hâlükârda öznel bir yorumdur. Ancak İhlas suresiyle arasında kurulan mana ilişkisinin Nasr suresine nispetle daha makul olduğu söylenebilir.
Bazı tarihi bilgilerin fazlaca şayiâ bularak, Kur’an âyet ve surelerinin özgün yo-rumlarının yerini işgal ettiği konunun uzmanlarınca bilinen bir hakikattir. Kana-atimizce Ebu Leheb ve eşi hakkında nakledilen rivâyetlerden bağımsız okundu-ğunda, Ferâhî’nin Leheb suresi yorumu genel kabule nispetle Kur’an’da hâkim üsluplarla daha uyumlu durmaktadır. Müellif, yerme ve sövgü manasındaki yo-rumların aksine sureyi müminlerin gönüllerine serpilen ferahlık, bir zafer müjde-si olarak okumayı önermektedir. Sure tefmüjde-sirinde yer verilen kapsamlı analizler, bu tezin ikna yönünü kuvvetlendiren en önemli unsurlardandır.
Kaynakça
Birışık, Abdulhamit. “Medresetü’l-Islâh.” DİA, C. 28. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Birışık, Abdulhamit. “Tebbet Sûresi.” DİA, C. 40. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
el-Bikâî, Burhâneddîn Ebu’l-Hasan İbrahim. Nazmu’d-Durer fî Tenâsubu’l-Âyât ve’s-Suver. 1. bs. Hindis-tan: Dâiratu’l-Maârifi’l-Osmâniye, 1978.
el-Câbirî, Muhammed Âbid. Fehmu’l-Kur’âni’l-Hakîm. 1. bs. Beyrut: Merkezu Dirâseti’l-Vahdeti’l-Ara-biyye, 2008.
el-Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh. 2. bs. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2007.
Ekşi Sözlük. “Ebu Leheb Yaşarken Hakkında İnen Ayet.” Erişim 17 Eylül 2019. https://www.uludagsoz-luk.com/k/ebu-leheb-ya%C5%9Farken-hakk%C4%B1nda-inen-ayet/
Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı Meal-Tefsir. Çev. Ahmet Ertürk-Cahit Koytak. İstanbul: İşaret Yay., 2000.
el-Ferâhî, Abdulhamîd. Tefsîru NiÛāmu’l-Kur’ân ve Te’vîlu’l-Furkān bi’l-Furkān.
1. bs. A’zamgarh: ed-Dâiratu’l-Hamîdiye, 2008.
el-Ferâhî, Abdulhamîd. Müfredâtu’l-Kurân. Thk. Muhammed Ecmel Eyyûb Islâhî. 1. bs. Beyrut: Dâ-ru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
el-Ferâhî, Abdulhamîd. İm’ân fî Aksâmi’l-Kur’ân. 1. bs. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1994.
el-Ferâhî, Abdulhamîd. Resâilu fî Ulûmi’l-Kur’ân (Mecmûatu’l-ûlâ). 4. bs. A’zamgarh: Dâiratu’l-Hamî-diye, 2013.
el-Ferâhîdî, Halil İbn Ahmed. Kitâbu’l-Ayn. 2. bs. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2005.
Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. İstanbul: Beyan Yay, 2015.
el-Islâhî, Muhammed Ecmel Eyyûb. Tercemetu’l-Müellif (Abdulhamîd el-Ferâhî’nin Müfredâtu’l-Kurân kitabı içinde). Thk. Eyyûb el-Islâhî. 1. bs. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
İbn Âşûr, Tâhir. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: Dâr Sahnûn, tsz.
İbn Fâris, Ahmet. Mu’cem Mekâyîsu’l-Luga. Beyrut: Dâr İhyâu’t-Turâs-il Arabi, 2008.
İbn Hişâm, Abdulmelik. es-Sîretu’n-Nebeviyye. 3. bs. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2005.
Kapar, Mehmet Ali. “Ebu Leheb.” DİA, C. 10. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
el-Kurtubî, Ahmed b. Ebîbekr. Câmiu’l-Ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Abdulmuhsin et-Turkî. 1. bs. Beyrut: Mü-essesetü’r-Risâle, 2006.
Kutup, Seyyid Fî Zilâli’l-Kur’ân. 40. bs. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2013.
Kutsal Kitap ve Deuterokanonik Kitaplar. 1. bs. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 2003.
en-Nedvî, Süleyman. “Hayâtu Hamîd.” Mecelletu’l-Maârif. A’zamgarh: Dâru’l-Musannifîn, (1930): 2.
en-Nedvî, Süleyman. Tercemetu’l-Müellif (Abdulhamîd el-Ferâhî’nin İm’ân fî Aksâmi’l-Kur’ân kitabı için-de). 1. bs. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1994.
Öztürk, Mustafa. Kur’ân’ı Kerîm Meâli. 1. bs. İstanbul: Düşün Yay., 2011.
er-Râzî, Fahruddîn. et-Tefsîru’l-Kebîr. 1. bs. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
eş-Şâtıbî, İbrâhîm bin Musâ. el-Muvâfakât. Thk. Abdullah Drâz. 2. bs. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
Şensoy, Sedat. “Nazmü’l-Kur’ân.” DİA, C. 32. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
et-Taberî, Ebî Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vîli’l-Âyi’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Abdurrâ-zık el-Bekrî vd. 4. bs. Kahire: Dâru’s- Selâm, 2009.
et-Tehânevî, Muhammed Hâmid. Keşşâfu Istılâhati’l-Funûn ve’l-Ulûm. b.y., y.y. tsz.
Uyar, Gülgün. “Ümmü Cemîl.” DİA, C. 42. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
ez-Zemahşerî, Mahmûd bin Ömer. el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzîl ve Uyûnu’l-Akâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl. 2. bs.
Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2005.
Zilli, Ishtıyaq A. “Hamîduddin Ferâhî.” DİA, C. 15. Ankara: TDV Yayınları, 1997.