Kitabu'l-Asl'ın Bazı Ravileri

Ebu Süleyman el-Cüzcani (200/816). Ebu Süleyman Musa b. Süleyman el-Cüzcani

el-Bağdadi. Belh’in Cüzcan bölgesinden olan Cüzcani Bağdat’ta yetişmiştir. Mualla b. Mansur onun onun ders arkadaşıydı. Cüzcani, Ebu Yusuf ve Đmam Muhammet’in talebesi olup, Hanefi mezhebinin temel kitaplarını bu hocalarından rivayet etmiştir. Nitekim Şeybani’nin el-Asl adlı eserinin nüshaları içerisinde en güvenilir olanı Cüzcani’nin rivayet ettiği nüshadır. Cüzcani bu hocalarından başka Abdullah b. Mübarek ve Amr b. Cümey’den hadis rivayet etmiş, kendisinden de Ebu Hatim er-Razi ve Abdullah b. Hasan el-Haşimi gibi âlimler rivayette bulunmuşlardır.

59 Saffet Köse, “Đbn Ebi Leyla”, DĐA, XIX, 436. 60 Kureşi, El-Cevahirü’l-Mudiyye, ,II, 207–209. 61 Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, 13.

22

Halife Me’mun’un kadılık teklifini, sinirli bir kişi olduğunu ve bundan dolayı kadılık yapmasının uygun olmayacağını ileri sürerek reddetmiştir. Takva sahibi Cüzcani, rey yönü kuvvetli bir fakihti. Ebu Hatim er-Razi onun hakkında “saduk” ifadesini kullanır. Kur’an’ın mahlûk olduğu görüşüne karşı çıktığı, hatta bu fikri benimseyenleri tekfir ettiği söylenir. Vefat tarihi net olmasa da 200/816 yılında hakkın rahmetine kavuştuğu ifade edilmektedir.

Đbn Nedim Cüzcani’nin eserinin bulunmadığını, sadece Şeybani’nin kitaplarını rivayet ettiğini belirtirken, başka kaynaklarda es-Siyeru’s-sağir, Kitabu's-salât, Kitabu’r-rehn ve Nevâdiru’l-fetava adlı eserleri yazdığı kaydedilir. Serahsi el-Usûl adlı eserinde

Cüzcani’nin Nevâdiru’l-fetava’sından bahseder. Taberi’de Đhtilafu’l-fukaha’da

Hanefiler’in görüşünü verirken çok defa bunu Cüzcani’nin Şeybani’den naklettiğine işaret eder ki bu nakilleri muhtemelen Nadiru’l-fetava’dan yapmıştır.⁶²

Ebu Hafs el-Kebir (ö.216/831). Ebu Hafs Ahmet b. Hafs el-Buhari. Maveraünnehir’in

büyük âlimlerindendir. Muhammet b. Hasan’dan ders almıştır. Huşem b. Beşir, Veki b. el-Cerrah ve Ebu Usame’den hadis dinlemiştir. Ebu Hafs es-Sağir diye anılan oğlu da

ondan ders alanlar arasındadır⁶³. Ebu Hafs, Buhara’da Hanefi mezhebinin üstünlüğünü

tesis etmesi ve seçkin hukuk bilginlerini şehre çekmesiyle şöhret bulmuştur. Samaniler döneminde Buhara’nın Hanefi mezhebinin bir merkezi rolünü üstlenmesi, Ebu Hafs’a dayanmış olabilir.⁶⁴ Samani hâkimiyetinin başlangıcında, Ebu Hafs’ın ailesi gibi Buhara’daki bazı dini liderlerin akraba çevresinin, halk arasında yüksek itibar ve nüfuz kazanmıştır.

Buhara şehrinin yedi kapısı bılunuyordu. Bu kapılardan birinin adı Hakk-râh “doğruluk yolu” tır. Hakk-râh “doğruluk yolu” kapısı adını, güç meselelere çözüm bulmakla ünlü

hâkim Ebu Hafs’ın burada oturmasından almıştır.⁶⁵ Hakk-râh kapısı yanında Ebu

Hafs’ın hâlâ muhafaza edilen ve kutsal sayılan zaviyesi bulunurdu, bunun etrafında birçok câmi ve zaviyeler mevcuttu.⁶⁶

62 Abdulkadir Şener, "Cüzcani", DĐA, VIII, 98. 63

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, 20.

64 Richard Nelson Frye, Orta Çağın Başarısı Buhara, 82. 65 V.V. Barthold, Moğol Đstilasına Kadar Türkistan, 106. 66 V.V. Barthold, Moğol Đstilasına Kadar Türkistan, 112.

23

Şemsü’l-Eimme Serahsi onon hakkında şöyle demiştir: “Muhammet b. Đsmail el-Buhari, Ebu Hafs zamanında Buhara’ya geldi ve orada fetva vermeye başladı. Ebu Hafs onu fetva vermekten nehyetti ve kendisinin fetvaya ehil olmadığını söyledi, ancak kendisi fetva vermeye devam etti. Birgün kendisine bir koyunun veya ineğin sütünü içmiş iki çocuk hakkında soru soruldu. O, çocuklar arasında hürmetin gerçekleştiğine hükmetti, ancak insanlar toplandılar ve onu dışarı çıkardılar. Ebu Hafs ise aralarında radanın gerçekleşmediğine hükmeder. Gerekçe olarak ta rada da nesebe itibar edileceğini, insanlarla hayvanlar arasında nesebin gerçekleşmediği gibi hayvanın sütünü emmeklede

süt emmekle gerçekleşen haramlığın gerçekleşmeyeceğini söylemiştir”.⁶⁷

Ebu Hafs Buhara’da vefat etmiştir. Türbesi onun adını taşıyan Buhara yakınındaki bir tepe üzerinde olup burası kutsal bir ziyaret yeri haline gelmiştir.⁶⁸

Hişam b. Ubeydullah (ö.221/836). Hişam b. Ubeydullah er-Razi. Hanefi fakihi ve

muhaddis olan Hişam b. Ubeydullah’ın babasının adı bazı kaynaklarda Abdullah şeklinde geçmektedir. Sem’ani, Hişam’ı ehl-i bid’atın karşıtı olarak Sünni nisbesiyle anılanlar arasında sayıldığı gibi, Rey köylerinden Sin’e nispetle Sinni diye anıldığını da belirtir. Hişam, fıkhı Ebu Hanife’nin öğrencileri olan Ebu Yusuf ve Muhammet b. Hasan eş-Şeybani’den öğrendi. Şeybani’nin onun Rey’deki evinde vefat etmiş olması talebesiyle olan yakınlık dercesini göstermesi bakımından önemlidir.

Birçok âlimden ders aldığını ve ilim uğrunda 700.000 dirhem harcadığını söyleyen Hişam rey taraftarı olmasına rağmen hadis rivayetiyle de meşhurdur. Đbn Ebi Zi’b, Malik b. Enes, Hammad b. Zeyd, Leys b. Sa’d gibi âlimlerden hadis rivayet etmiştir. Kendisinden de Muhammet b. Đdris er-Razi, Ahmet b. Furat, Bakıyye b. Velid, Hasan b. Arafe ve başkaları rivayette bulunmuştur. Hişam’ı Ebu Hatim “saduk”, Đbn Hibban ve Ebu Đshak eş-Şirazi “leyyin” olarak vasıflandırmıştır. Bir rivayete göre de Đbn Hibban onu “sika” olarak kabul etmiş, bazı hadisleri ise mevzu görülerek terkedilmiştir.

Hişam b. Ubeydullah’ın en-Nevâdir ve Sılatü’l-eser adlı kitapları kaynaklarda zikredilmektedir. Bunlardan ilki aynı zamanda Serahsi’nin el-Mebsut isimli eserinin

67 Kureşi, El-Cevahirü’l-Mudiyye, I, 166.

24

kaynaklarındandır. Đmam Muhammet’e ait el-Câmiu’l-kebir’in Haydarabat neşrinde Hişam b. Ubeydullah’ın en-Nevâdir’inden yapılan ilavelere de yer verilmiştir.⁶⁹

Đbn Sema'a (ö.233/848). Ebu Abdullah Muhammet b. Sema'a b. Ubeydullah b. Hilal b.

Veki b. Bişr et-Temimi. Đbn Sema'a Leys b. Sa’d, Ebu Yusuf ve Đmam Muhammet gibi âlimlerden hadis rivayet etmiştir. Ebu Yusuf ve Đmam Muhammet’den nakille Nevâdir adlı eserini yazan Đbn Sema'a, Đmam Muhammet’in kitaplarını ve Emali’yi rivayet etmiştir.

Saymeri, Ebu Yusuf ve Đmam Muhammet’in ders halkasında bulunmuş olan Đbn Sema'a’nın güvenilir bir hadis hafızı olduğunu söyler. Me’mun zamanında Bağdat kadılığına getirilen Đbn Sema'a, bedenen zayıf düştüğü Mu’tasım zamanında bu görevinden ayrılmıştır.

Đbn Sema'a Đmam Muhammet’le alakalı bir rüya görür ve bu rüyayı tabir ettirir. O’na: “Đmam Muhammet hikmetli konuşan bir zattır, O’nun hiçbir sözünü kaçırmamaya çalış” denmesi üzerine Nevâdir adlı eseri kaleme aldığı belirtilmektedir. Đbn Sema’a'nın, annesinin vefat ettiği gün bir vakit namaz hariç bütün namazları cemaatle kıldığı, kaçırdığı cemaatle namazın yerine de 25 namaz kıldığı bildirilmektedir.

Đbn Sema'a’nın 103 yaşında vefat ettiği ve her gün 200 rekat namaz kıldığı söylenmektedir. Yahya b. Ma’i’nin, Đbn Semaa’nın vefat ettiği zaman “bugün rey ehlinin ilmi ölmüştür” dediği rivayet edilir. Đbn Semaa’nın Nevâdir dışında Edebü’l-Kadı ve el-Mehadır vessicillat isimli eserleri vardır.⁷⁰

69 Mehmet Erdoğan, “Hişam b. Ubeydullah” , DĐA, XVIII, 155. 70 Kureşi, El-Cevahirü’l-Mudiyye, II, 168–170.

25