Kitâbü’t-Temhîd fî Ma‛rifeti’t-Tecvîd

Hasen el-Attâr el-Hemedânî229 (ö. 569/1173) tarafından yazılmıştır. Eserin yazma nüshası Kastamonu İl Halk Kütüphanesi 1525 numarada kayıtlıdır. Eser 90 varaktır.

Eser Cemâleddin Muhammed Şeref ve Mecdî Fethî es-Seyyid’in tahkikleriye basılmıştır.230

2.2.6. ‛Ukûdu’l-Cümân fî Tecvîdi’l-Kur’ân: Burhânüddîn Ebû İshâk İbrahim

b. Ömer b. İbrahim b. Halil el-Ca‛berî231

(ö. 732/1332) tarafından yazılmıştır. Eser Manzumdur. 802 beyitten müteşekkildir. Yazma nüshaları mevcuttur.232

2.2.7. Et-Temhîd fî ‛İlmi’t-Tecvîd: Kıraat ilminin en müstesnâ isimlerinden

birisi olan Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf el-Cezerî233 (ö. 833/1429) tarafından yazılmıştır. Eser Ali Hüseyin el-Bevvâb’ın tahkikiyle basılmıştır.234

Ali Hüseyin el-Bevvâb yazarın bu eseri gençlik yıllarında yazdığını kaydetmektedir.235

Eser 10 bâbdan oluşmaktadır. Yazar ilk başta döneminin ünlü kurrâlarını zikreder. Ardından tecvîd kavramının tanımını yapar. Tahkik, tertil, tilâvet vb. kavramlardan bahseder. Daha sonra kırâat imamları ve onların kırâatlarının özelliklerinden bahseder. Burada dikkat çeken husus, kırâatlardan bahsederken sadece

228

el-Kurtubî, el-Mûdih fi’t-Tecvîd, (Lahn konusu için bkz. ss. 55-71, aslî ,fer‛î harfler ve harflerin mahreçleri için bkz. ss. 77-84, harflerin sıfatları için bkz. ss. 87-98, harflerin ayrı ayrı değerlendirilmesi için bkz. ss. 100-123, medler için bkz. ss. 128-136, teşdîd için bkz. 139-153, Telyîn için bkz. 153-157, tenvin veya sâkin nunun halleri için bkz. ss. 157-175, Hüsnü’t-Tahallus min Şevâibi ... için bkz. 176-189, hareke ve sükûn hakkındaki açıklamalar için bkz. 191-205, vakf için bkz. ss. 206-209, kıraat ve tecvid terimleri için bkz. 211-222)

229

Müellif hakkında bilgi için bkz. Tayyar ALTIKULAÇ, “Ebu’l-Alâ‛ el-Hemedânî”, DİA , cilt 10 ss. 286-287.

230

Ebü’l-Alâ’ Hasen b. Ahmed b. Hasen el-Attâr el-Hemedânî, et-Temhîd fî Ma‛rifeti’t-Tecvîd, tah. Cemâleddin Muhammed Şeref, Mecdî Fethî es-Seyyid, Dârü’s-Sahâbe li’t-Türâs, Tanta, 2005.

231

Müellif hakkında bilgi için bkz. M. Kemal ATİK, “Ca‛berî”, DİA ,cilt 6, ss. 527-528.

232

ATİK, “Ca‛berî”, DİA s. 528

233 _{Müellif hakkında bilgi için bkz. Tayyar ALTIKULAÇ, “İbnü’l-Cezerî” DİA, cilt 20, ss. 551-557.}

234

Bkz. Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf el-Cezerî, et-

Temhîd fî ‛İlmi’t-Tecvîd, tah. Ali Hüseyin el-Bevvâb, birinci baskı, Mektebetü’l-Ma‛ârif, Riyad, 1985.

235

kırâât-ı seb‛a dediğimiz 7 imamdan ve kırâatının özelliklerinden bahsetmesidir.236

Oysa bugün sahih kırâatların sayısının 10 kabul edilmesi İbnü’l-Cezerî sayesinde olmuştur. Hâl böyleyken bu eserde kırâat imamlarının 7 tanesinin zikredilmesi eserin, yazarın gençlik yıllarında –en-Neşr’den önce- yazılmış olmasıyla izah edilebilir.

“Lahn” üzerinde geniş bir şekilde durur. Daha sonra vasl-kat‛ kavramlarından bahseder. Harf-hareke kavramlarından sonra harflerin sıfat ve lakaplarını açıklar, ardından günümüzdeki sırasına göre harfleri tek tek inceler.

Dokuzuncu bâbda tenvin ve nûn-i sâkinin hâlleri, izhar, idğam, iklab, ihfa, med ve kasr kavramlarını açıklar. Son olarak onuncu bâbda ise vakf ve ibtidâ kavramlarını geniş bir şekilde inceler.

2.2.8. Mukaddimetü’l-Cezeriyye: Tam adı Manzûmetü’l-Mukaddime fî mâ Yecibü ‛alâ Kârii’l-Kur’âni en-Ya‛lemeh’tir. Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b.

Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf el-Cezerî’nin tecvid ilmine dair yazdığı meşhur manzum eseridir. Eser tecvid ilminin en fazla rağbet gören eserlerinden birisidir. Esere tarih boyunca çok sayıda şerh yazılmış ve eserin çok sayıda baskısı yapılmıştır.

Küçük hacmine rağmen güzel bir üslupla önemli tecvid konularını bünyesinde toplamış, yazıldığı günden zamanımıza kadar insanlar nezdinde kabul görmüş ve canlılığını sürdürmüştür.237

Her dönemde pek çok öğrenci tarafından ezberlenen, 19 bâb ve 109 beyitten müteşekkil olan eserde mehâricü’l-hurûf, sıfâtü’l-hurûf, terkîk, tefhîm, idğam, lahn, ğunne, medler, vakf, hemze gibi konular işlenmiştir.238

2.2.9. Karabaş Tecvîdi: Şeyh Abdurrahman Karabaşî (ö. 904/1498) tarafından

yazılmıştır. Hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Eser gerek Osmanlı döneminde gerekse zamanımızda en çok okunan tecvid kitabıdır. Türkçe yazılmıştır. Oldukça sadedir. Tüm tecvid konularını özet olarak ele alması da çok tercih sebeplerinden biridir. Eserin çok sayıda yazma nüshası mevcuttur. Çok sayıda baskısı yapılmıştır.

236

İbnü’l-Cezerî, et-Temhîd fî ‛İlmi’t-Tecvîd, ss. 50-51.

237 _{Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf el-Cezerî,}

Manzûmetü’l-Mukaddime fîmâ Yecibü ‛alâ Kârii’l-Kur’âni en-Ya‛lemeh, tah. Eymen Rüşdî Süveyd,

dördüncü baskı, Dâru Nûru’l-Mektebât, Cidde, 2006, s. 1 (Nâşirin girişi)

238

2.2.10.Tuhfetü’l-Etfâl: Süleymân b. Muhammed b. Çelebî el-Cemzûrî (ö.

1204/1789) tarafından yazılmıştır. Arapça bilen öğrenciler için İbnü’l-Cezerî’nin

Mukaddimesi ile birlikte tecvid öğretiminin ilk eserlerindendir. Önce bu eserler

ezberletilir.239

Eser üzerinde çok sayıda çalışma yapılmıştır.240

Eser toplam 61 beyitten oluşmaktadır. Eserin konuları mukaddime, tenvin ve sâkin nun, sâkin mîmin hükümleri, şeddeli nun ve mîmin hükümleri, eliflâm ve lâmü’l-fi’l, misleyn, mütecaniseyn, mütekaribeyn, med ve kısımları, med hükümleri, medd-i lâzım ve hükümleri, hâtime şeklindedir. Eserde harflerin mahreç ve sıfatlarına yer verilmemesi eserin mübtediler için yazılmış olmasıyla izah edilebilir.241

2.3.Cühdü’l-Mukill: Değişik kütüphanelerde eserin 30 civarında yazma nüshası

tespit edilmiş olup bunlar Eserin Yazma Nüshaları başlığı altında verilecektir. Bizim çalışmamızda Sâlim Kaddûri el-Hamed’in tahkikiyle basılmış olan eserin 2. baskısı kullanılmıştır.242 Eserin başlangıcında 5 fasıl bulunmaktadır. Yazar bu fasıllarda tecvid ilmini, lahn kavramını, kırâat imamları ve ravilerini, dişleri ve harflerin mahreçleri ile ilgili bazı kavramları anlatmıştır. Akabinde tekraren 11 bahis açarak tecvid konularını incelemiştir. Bu bahislerde anlatılan konular şu şekildedir:

Birinci Bahis: Mehâricü’l-Hurûf İkinci Bahis: Sıfâtü’l-Hurûf Üçüncü Bahis: Tefhim ve Terkîk Dördüncü Bahis: İdğam

Beşinci Bahis: Med ve Kasr

Altıncı Bahis: Hemze-i Vasl- Hemze-i Kat‛ Yedinci Bahis: Hemzeteyn

Sekizinci Bahis: İmale

Dokuzuncu Bahis: “Hüm” (مه) ve Cemi‛ “mim”i (م) (Sıla)

239 _{Mustafa Atilla Akdemir, “Aşere Takrib Eğitimi ve Uygulama Farklılıkları, Tecvid Çalıştayı,}

Kastamonu, 2015, s. 1.

240

Eser üzerindeki çalışmalar için bkz. Recep Koyuncu, “Kur’ân Eğitiminde Manzum Tecvid Geleneği Cemzûrî ve Tuhfetü’l-Etfâl Adlı Manzum Eseri, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, cilt 21, sayı 3, 2017, ss. 1508-1511.

241

Eser hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Koyuncu, “a.g.m.”, ss. 1497-1533.

242

Bkz. Muhammed b. Ebî Bekr el-Mar‛aşî, Cühdü’l-Mukill, tah. Sâlim Kaddûrî el-Hamed, ikinci baskı, Dâru Ammar, Ürdün, 2008.

Onuncu Bahis: Hâü’l-Kinâye

Onbirinci Bahis: Vakf ( Vakf ve İbtidâ)

Bu bahislerden sonra müellif Harfler adı altında yeni bir başlık açmış ve burada harfleri ayrı ayrı incelemiştir. Daha sonra Beyânu Tecvîdi’l-Fâtiha başlığıyla ve 4 bahis altında Fatiha suresindeki tecvid kurallarını incelemiştir. Son olarak da Risâletü’l-

Yâât başlığı altında “ya” (ي) harfi üzerinde durmuştur.

Saçaklızâde herhangi bir konuyu işlerken önce konuyla ilgili tercih ettiği kaynaklardaki görüşleri sunmuş akabinde de varsa kendisinin konuyla ilgili farklı görüşlerini dile getirmiştir. Biz çalışmamızda sadece yararlandığı kaynaklardaki görüşleri belirtip kendisine ait, konuyla ilgili farklı bir görüşün olmadığı bölümler üzerinde -çalışmayı gereksizce uzatmamak adına- fazla durmadık.