Kişisel Etmenler

Yatırım kararını etkileyen yatırımcı tabanlı etmenlerden olan ve yatırımcının kişisel alanına giren, kaynağı yatırımcı olan ve hem piyasaya girmeden önce hem de piyasaya girdikten sonra yatırımcıyı yönlendiren etkenler şunlardır: - Bilgi - Zaman - Yaş - Sağlık Durumu - Beklentisi

- Geliri ve Yaşam Biçimi - Psikolojik Yapısı - Cinsiyeti

1.6.1.1.1. Bilgi

Tasarruf sahibinin yatırım kararını etkileyen faktörlerden birisi, bilgisidir. Bireylerin ekonomik konulardaki düşünce ve davranışları eğitim düzeyine ve bilgisine bağlıdır. Birey sahip olduğu bilgiler ölçüsünde yatırım seçeneklerini değerlendirecek; risk ve getiri beklentisine en uygun olan seçeneği bulacaktır. Pay senedi piyasasında yatırım yapmak isteyen bireyin bilgisi tam olmalıdır ya da bir uzmandan yardım almalıdır. Tersi bir durumda zararla karşılaşabilirler. Bu durum ise, yatırımcının yatırıma yönlendirdiği kazancınla herhangi bir zamanda değer kaybı oluşmaması amacına ulaşamamasına sebep olurken; bir yandan da bu tür yatırımcıların çoğalması piyasanın

67

gidişatını olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Gözlemlenen o dur ki; piyasada bilgi seviyesi yetersiz olan yatırımcılar çoğunlukla bir yatırım uzmanından tavsiye almak yerine; piyasadaki diğer yatırımcı eğilimlerine göre hareket etmektedir. Bu sürü davranışı da piyasadaki olumsuz gidişi hızlandırmaktadır.

Davranışsal finansla ilgilenen bazı araştırmacılar, geçersiz bilginin bireyde saklanması konusunun, bireylerin bilgiyi yaymadaki yeteneği ya da kendisinde tutma olarak ayrılması gereğini savunmaktadır68.

1.6.1.1.2. Zaman

Pay senetleri piyasası yoğun bir şekilde analiz yapmayı ve stratejiler kurmayı gerektiren bir piyasadır. Bazı tasarruf sahipleri piyasa hakkında yeterince bilgiye sahip olsalar bile; bu analizleri yapacak veya stratejileri belirleyecek zamana sahip olamayabilirler. Bu durumda söz konusu yatırımcılar ya bir uzmandan yardım alacak ya da pay senetleri piyasası gibi izlenmesi gereken piyasalar yerine, izlenmesi gerekmeyen piyasalarda yatırım yapacaktır.

1.6.1.1.3. Yaş

Pay senetleri riskli yatırımlardır. Risk karşılanabildiği ölçüde yatırımın geri dönüşü yüksek olacaktır69_{. Bu anlamda, tasarruf sahibinin yaşı; yapacağı}

yatırım, üstlenebileceği risk ile gelir beklentisi açısından önem taşımaktadır. Bu ise; bireyin hangi piyasada işlem yapması gerektiğini, yatırım tercihini, ortaya koyacaktır. Örneğin; genç bir tasarruf sahibi, geleceğini garanti altına almak ve sahip olduğu varlıkları arttırmak amacı ile yatırım yapabilir. Bunu yaparken de pay senetleri piyasası gibi değişim ve riske açık bir piyasayı seçebilir. Yaşlı bir yatırımcı ise, elindekileri hemen nakde çevirebilecek bir yatırım aracında veya likit olarak değerlendirmek isteyebilir. Bu tür yatırımcılar zahmetsiz ve riske daha kapalı olan yatırımları tercih ederler.

68 _{David Hirshleifer and Ivo Welch, a.g.k., s. 23.} 69

Robert J. Shiller, “The Life-Cycle Personal Accounts Proposal for Social Security: An Evaluation”, Cowles Foundatıon Dıscussıon Paper No: 1504, Yale University, Apr 2005, s.21. (http://www.haas.berkeley.edu/groups/finance/ShillerPersonalAccounts.pdf)

Genellikle düzenli getiri sağlayan yatırımları seçerler. Riskle mücadele etmeyi sevmezler. Genç yatırımcılar ise; kazancını etkileyecek riskler ile mücadele ederek, yatırımlarını uzun süre elde tutma mücadelesi verebilirler. Finansal getirilerdeki bileşimin risklerini gidermenin yollarını arar ve aynı zamanda bu riskleri değiştirme çabası gösterirler. Yaşlı yatırımcılar, genç yatırımcılara oranla uzun döneme sahip olmadıklarını düşündüklerinden; uzun süreli program yapmazlar. Genç yatırımcılar ise, yaşlı yatırımcılara oranla daha uzun vadeli işlem yapabilirler. Ayrıca pay senetleri piyasası araştırma ve inceleme gerektirdiğinden, yaşlı yatırımcılar bu anlamda genç yatırımcılara oranla daha isteksizdirler.

1.6.1.1.4. Sağlık Durumu

Birikim sahibinin yatırım kararını etkileyen faktörlerden birisi de sağlık durumudur. Çünkü sağlık açısından risk taşıyan bireyler, elindekileri hemen nakde çevirebilecek bir yatırım aracında veya likit olarak değerlendirmek isteyebilir. Ayrıca, pay senedi piyasası gibi hızlı değişim ve ani gerilimler yaşayan piyasalardan uzak durmak isteyebilir.

1.6.1.1.5. Beklentisi

Yatırımcının kararı üzerinde en etkin olan faktör ise beklentisidir. Çünkü yatırım kararına etki eden bütün faktörler yatırımcının beklentisi ile şekillenmektedir. Yatırımcılar istikrarlı bir getiri sağlayan menkul kıymetleri yeğlemektedirler. Pay senedi piyasasında yatırım yapanlar; yatırım yapacakları pay senedinin geçmişteki performansını incelerler ve bunu kendisine gelecekte sağlayacağı gelir beklentileri ile karşılaştırmaktadırlar. Bu sonuç doğrultusunda elde edecekleri ile beklentilerinin örtüşmesi durumunda yatırım kararı vermektedirler.

1.6.1.1.6. Geliri ve Yaşam Biçimi

Birikimcinin yatırımdan beklentisi ve yatırıma ayıracağı fon miktarının belirlenmesinde geliri ve yaşam biçimi belirleyici rol oynamaktadır. Yatırımcının geliri, yaşam biçimini belirlemektedir. Gelir arttıkça yaşam standartları yükselir; gelir düştükçe yaşam standardı düşer. Yatırımcının

yaşam biçimi ve gelirini etkileyen unsur ise, bireyin eğitim seviyesidir. Bireyin eğitimi arttıkça risk alma eğilimi de artacaktır. Tüm bu faktörler ise yatırımcının karar ve davranışlarını etkileyecektir. Gelir durumu yüksek yatırımcılar, riski yüksek pay senetlerine yatırım yapabilecek; kısa vadeli beklentilerini sınırlı tutarak uzun vadede daha fazla gelir getirme özelliğine sahip pay senetlerini tercih edebilecektir.

1.6.1.1.7. Psikolojik Yapı

Bireyler karmaşık bir yapıya sahiptir ve her bireyin değer yargısı, düşüncesi, tutum ve algıları, deneyim ve öğrenme yetenekleri farklıdır. Tüm bu etkenler ise, onun psikolojik yapısını belirler. Bireyin psikolojik varlığından kaynaklanan ve yaşadığı sosyo-kültürel yapıdan etkilenen eksiklik duygusu, gereksinimleridir. Bu gereksinmeler ve bunları karşılayıp karşılayamama yetisi ise bireyin önce psikolojik yapısını, ardından yatırım kararlarını etkiler.

Bireyin psikolojik yapısını şekillendiren etkenlerden bir diğeri ise yatırımcının güdüsüdür. Yatırımcının beklentileri ve beklentilerine ulaşmak için gösterecekleri çabaları değerlendirmesi ve bunun neticesinde bu beklentilere ulaşmak için güdülenmesi; yatırıma başlangıçtır.

Bireyin kişilik yapısı da yatırım davranışlarını belirler ve bu yapı süreklidir. Kişilik yapısı ilgi ve eğilimlerin, yetenek ve yönelişlerin karakteristik bütünleşmesidir. Örneğin; yatırımcının kişilik yapısı geçmişe bağlı sonuçlar çıkarıp dersler alan bir yapıda ise; pay senedi piyasasında yapacağı yatırımlarda da bu eğilimini kullanacak ve pay senetlerinin geçmişe ait performansları onun için büyük önem arz edecektir. Bazı yatırımcılar kazanma hırsının verdiği bir hazla daha fazla girişken olup, daha fazla risk alırken; bazıları ise sahip olma dürtüsünün gelişmesi ve elde ettiklerini kaybetme korkusu ile daha az riskli pay senetlerine yatırımı tercih ederler. Karamsar bir yatırımcının ise, bu piyasada kaybetme olasılığı çok büyüktür. Çünkü karamsarlığa kapılan birey kaçıp kurtulmak ister. Bu panik hali ise, yatırımcıya piyasada pek çok hata yaptırabilir. Bu bağlamda, Werner F.M. De Bondt ve Richard Thaler tarafından 1984 yılında yatırımcı davranışlarını

ölçmek amacı ile yapılan bir çalışmada insanların umulmayan ya da dramatik bir haber karşısında olması gerekenden yüksek reaksiyon verdikleri görülmüştür70.

1.6.1.1.8. Cinsiyet

Odean ve Barber tarafından 2001 yılında 35,000 yatırımcı üzerinde yapılan bir çalışmada kadın ve erkek yatırımcıların performanslarını ayrı ayrı ölçülmüş ve karşılaştırılmıştır. Ulaştıkları sonuçlara göre erkekler kadınlara göre daha agresif davranmakta ancak daha düşük getiriler elde etmektedirler. Erkekler kadınlardan %45 daha fazla işlem yapmaktadırlar ve bunun sonucunda, hiç işlem yapmasalar elde edecekleri getiriden yıllık %2,65 daha az kazanmaktadırlar. Kadınlar ise daha az işlem yaptıkları için zararları daha küçük olmaktadır (%1,72). Sonuç olarak cinsiyeti ne olursa olsun yatırımcı çok işlem yapmaya yöneldiğinde getirisi düşmektedir. Ancak kadınlar erkeklere göre yıllık %0,94 avantajlı konumdalar.71

Yapılan araştırmalar göstermiştir ki, erkekler kadınlara oranla daha fazla işlem yapmakta ve yalnızca erkeklere özgü olan olaylarda aşırı güvenli olarak hareket etmektedirler. Yatırım davranışı erkeklere özgü bir olay olarak nitelendirilmekte, dolayısı ile yatırım davranışında erkeklerin kadınlara oranla daha fazla aşırı güvenli hareket etmektedir.

Yatırımcının psikolojik yapısı onun değer yargıları ve tutumları yatırım kararını etkilemektedir. Yatırımcının kişilik yapısı, alacağı yatırım kararlarında oldukça etkilidir. Kadınların rasyonel davranması ve riskten kaçınma eğilimleri yatırım kararlarında da etkili olmakta ve bu alanda kadınlar erkeklere oranla daha başarılı gözükmektedir.

Jülide Kesken’in 2001 yılında California, Davis Üniversitesi’nde gerçekleştirdiği bir incelemeye göre, tıpkı Odean ve Barber’ın çalışmalarında

70

Werner F.M. De Bondt ve Richard Thaler, “Does the Stock Market Overreact?, Journal of Finance, Vol. 40, Issue:3, July 1985, s. 804.

71

Bkz: Brad Barber and T.Odeon, "Boys will be Boys: Gender, Overconfidence, and Common Stock Investment", Quarterly Journal of Ecomomics, February 2001, Vol. 116,

olduğu gibi, erkekler yatırım yapmakta kendinden emin davranmaları ve pay senetleri alım satımını daha çok gerçekleştirmeleri dolayısıyla, kazançlarını azaltarak ortalamanın altında gelir elde etmektedirler.72

Kadın davranışları ve yatırım kararları çerçevesinde bulgular kadınların rasyonel yatırım kararlarını erkeklere göre daha fazla aldıklarını göstermektedir.