Kişileri Kayıtlı Çalışmaya Zorlama

İşletme ya da çalışanların kayıt dışı çalışma olanaklarının en aza indirilmesi, yaptırım ve denetimlerle kayıt dışı çalışmanın caydırılması, kayıt dışı çalışanların kayıtlı çalışanlara yönelik hakları suiistimal etmesinin önlenmesi gibi tedbirlerle kişi ya da işletmeler kayıtlı çalışmaya zorlanmalıdır.

 Merkezi ve Yerel Komitelerin Oluşturulması: Kayıt dışı istihdamla mücadelede genel bir strateji belirlenmesi ve kurumlar arasında koordinasyon sağlanabilmesi açısından kayıt dışı istihdamla ilgili denetleyici ve politika belirleyici kurumların üyelerinin bulunduğu merkezi bir komite kurulmalıdır. Kayıt dışı istihdamla mücadelede sosyal tarafların da desteği çok önemli olduğu için bu komitede işçi, işveren, esnaf, çiftçi ve diğer kesimleri içeren sivil toplum örgütü üyeleri de yer almalıdır. Bu merkezi komisyona veri sağlayacak ve yerel düzeyde kayıt dışı istihdamla mücadelede politika belirleyecek, sosyal tarafları da içeren yerel komiteler oluşturulmalıdır.

 Toplumda Oluşan Af ve Yapılandırma Beklentilerinin Ortadan

Kaldırılması: Çalışanların ve işletmelerin yerine getirmedikleri yükümlülüklerinden

oluşan asıl borç, faiz ve cezalarına devamlı surette af getirilmesi ya da bu şekilde oluşan borçların yeniden yapılandırılması, kişileri kayıt dışı çalışmaya teşvik etmektedir. Önümüzdeki dönemde kayıt dışı istihdamla mücadele etmenin en önemli koşullarından birisi kişilerde oluşan af ve borç yapılandırılması beklentilerinin en aza indirilmesidir. Devamlı surette af çıkarılmasının önlenmesine yönelik olarak anayasal düzenlemenin yapılması, bu tür düzenlemelerin sadece deprem, ekonomik kriz gibi olağandışı koşullarla sınırlı tutulması gerekmektedir. Bu yönde alınacak bir

138

karar, siyasi iradenin de kayıt dışı ekonomi ve kayıt dışı istihdamla mücadelede kararlı olduğunu göstermesi açısından önemlidir.

 Yaptırım ve Denetimlerin Artırılması: Kayıt dışı çalışan istihdam eden, yabancı kaçak işçi çalıştıranlara yönelik yaptırım ve denetimlerin yetersiz olması işletmeleri kayıt dışı çalışmaya özendirebilmektedir. Türkiye’de yapılan denetimlerin sayıca çok az ve yaptırımların yetersiz olduğu görülmektedir. Kayıt dışı istihdamın engellenmesi için yaptırımlar ağırlaştırılmalı ve denetimler artırılmalıdır. Denetimlerde tüm kamu kurum ve kuruluşları koordinasyon içinde hareket etmelidir. Kayıt dışı çalışmanın yoğunlaştığı inşaat, toptan ve perakende ticaret, turizm sektörlerinde sektörel denetimlere ağırlık verilmelidir.

Vergi denetim elemanları, çalışanların sigortalılık bildirimlerini de denetlemeli, gelir idaresine ve SSK’ya bildirilen ücretlerin kontrolünü yapmalıdır. Denetim sırasında çapraz kontrollerin yapılabilmesi için çalışan ya da işletmelerin kamu kurumlarındaki bilgiler ortak veri tabanı içinde tutulmalıdır. Denetim elemanlarının sayısı artırılmalı, denetim elemanlarına denetim dışında görevler verilmemelidir. Denetim elemanları gerekli teknolojik alt yapı ile donatılmalıdır. İş müfettişleri, sigorta müfettişleri, yoklama memurları, Bağ-Kur ve İş-Kur denetim elemanları arasında koordinasyon ve işbirliği artırılmalıdır.119

Farklı kurumlarda yer alan denetim elemanlarının koordinasyon içinde hareket edebilmesi için denetim elemanlarına diğer kurumların mevzuatları ve denetimleri hakkında bilgi verilmeli, denetim elemanlarının diğer alanlardaki denetim kapasitesi güçlendirilmelidir.

Yabancı kaçak işçilik ve çocuk işçiliği konusunda denetimler artırılmalı, yabancı kaçak işçi çalıştırmada ısrar eden işverenler için ağırlaştırılmış para cezasının yanında hapis cezası da getirilmelidir. Ayrıca kayıt dışı çalışan istihdam eden, yabancı kaçak işçi çalıştıran işletmelerin ilgili kamu kurumlarına bildirilmesi için etkin işleyen bir ihbar hattının kurulması denetimlerde etkinliği artıracaktır.

Yine yürürlükte bulunan yasal mevzuat gereğince SSK ve Bağ-Kur’da çalışmaya devam edilen emeklilerin emekli aylıklarından ya da prime esas

139

kazançlarından sosyal güvenlik destek primi kesilmesi gerekmektedir. Emekli Sandığı’nda ise böyle bir düzenleme mevcut değildir. Ancak sosyal güvenlik reformunda Emekli Sandığı emeklileri de bu kapsama dahil edilmektedir. İlerleyen dönemde, kayıt dışı çalışan emeklilere yönelik denetim ve yaptırımların artırılması kayıt dışı istihdamın azaltılmasını sağlayacak ve kamuya ilave bir gelir yaratacaktır.

 Kamu Kurum ve Kuruluşları Arasında Koordinasyonun Artırılması: Denetimlerin maliyetli oluşu ve herkesi denetlemenin mümkün olmadığı dikkate alındığında çalışan ve işletmelerin bilgilerinin kamu kurum ve kuruluşları arasında sürekli olarak paylaşılması ve çapraz kontrole tabi tutulması kayıt dışı istihdamın önlenmesi açısından çok önemlidir.

Türkiye’de bu konuda kamu kurumları arasındaki koordinasyon yok denecek kadar azdır. Her ne kadar mevzuatta buna ilişkin hükümler bulunsa da fiili uygulama istenilen ölçüde değildir. Kamu kurumları arasındaki koordinasyonu sağlayacak kanuni mevzuatın güçlendirilmesi, bu konudaki yaptırımların artırılması, koordinasyonu elektronik ortama taşıyacak projelere başlanılması gerekmektedir.

Sigortalılık ve mükellef kayıtlarının güncellenmemesi, bu kayıtlarda kurumlar arasında mükerrerlikler olmasından dolayı kayıtlı istihdam rakamları da net olarak ortaya konulamamakta, bu da kayıt dışı istihdam ile mücadeleyi engellemektedir. İlerleyen dönemde sigorta ve vergi işlemlerinin tek bir numara ile sağlanması kayıtların güncellenmesi ve çapraz kontrolü açısından önem arz etmektedir. Bu numaranın TC kimlik numarası olması, ayrıca tüzel kişiler için ayrı ortak bir numara verilmesi daha uygun olacaktır.

140

Tablo 5.1 Kayıt Dışı İstihdamla İlgili Koordinasyon Sağlanabilecek Kuruluşlar120

İlgili Kuruluş İlgili Kanun Değerlendirme

Gelir İdareleri 213 sayılı Kanun Gelir idareleri ücretlilerin vergi kayıtlarını tutmaktadır. Sosyal Güvenlik Kurumları 5502 ayılı Sosyal Güvenlik

Kurumu Kanunu

İşçilerin, kendi adına ve hesabına çalışanların prime esas kazanç kayıtları, bildirge ve bordroları tutulmaktadır. Kayıt dışı istihdamla ilgili olarak yapılan tespitlerden faydalanılabilir.

Çalışma Bölge Müdürlükleri 4857 sayılı İş Kanunu İş Kanunu gereğince yapılan işçi bildirimleri tutulmaktadır.

İş Teftiş Kurulu 4857, 4817 sayılı Kanun, Yerli kayıt dışı ve yabancı kaçak işçilerle ilgili olarak yapılan tespitlerden faydalanılabilir.

Kamu İhale Kurumu 4734 sayılı Kanun İhale konusu işte çalışanlarla ilgili bilgiler alınmaktadır.

İl Milli Eğitim Müdürlükleri 633 sayılı Kanun Dershaneler, sürücü kursları, özel okulların yaptıkları bildirimler tutulmaktadır. İl Sağlık Müdürlükleri 3359 sayılı Kanun Özel sağlık kurumlarının bildirimleri tutulmaktadır.

Emniyet Birimleri 1774 sayılı Kimlik Bildirme Kanunu

2 ve 4 üncü maddesinde otel, pansiyon, tatil köyü gibi her türlü özel veya resmi konaklama yerleri ile özel sağlık müesseseleri, dinlenme ve huzur evleri, dini ve hayır kurumlarının sosyal tesislerinde sürekli veya geçici olarak çalıştırılanları ve bunların ayrılışlarını 24 saat içinde bağlı oldukları kolluk örgütüne,

5 inci maddesinde binalarda kapıcı, kaloriferci, bekçi ve benzeri idari, teknik ve yardımcı hizmetlerde çalışanların işe başlamalarını izleyen üç gün içinde mahalli genel kolluk örgütüne,

6 ncı maddesinde sürekli veya geçici olarak konutta kalarak çalışan hizmetçi, aşçı, bekçi vb. ile her türlü ticaret ve sanat amacı güden işyerlerinde çalışan ve burada barındırılan, öğrenci yurtlarında kalan ve barındırılan çalışanlar ile kalan öğrenciler ve resmi dairede kalanların üç gün içinde genel kolluk örgütüne bildirilmesi zorunludur.

Spor federasyonları Profesyonel futbolcuların ücret kayıtları tutulmaktadır.

Odalar ve Birlikler Odalarda işletmelerin ve kendi hesabına çalışanların kayıtları tutulmaktadır.

141

Türkiye’de özellikle gelir idaresi ve sosyal güvenlik kurumu arasında kayıt dışı istihdamla mücadelede işbirliği gerekmektedir. Sigortalıların ve vergi mükelleflerinin kontrolünün yanı sıra kazanç ve ücret kontrollerinin de çapraz sorgulama yoluyla denetlenmesi şarttır. Bu sorgulama için kurumların elektronik kayıtlarının karşılıklı sorgulanabilir olması gerekmektedir. Eğer bu sistem uygulanamazsa Tablo 4.4’de de görüldüğü üzere bazı ülkelerde uygulanan sosyal güvenlik primlerinin gelir idarelerince toplanması da uygulanabilir diğer bir seçenektir.

Tablo 5.2 Ülkeler İtibarıyla Sosyal Güvenlik Primini Tahsil Eden Kurumlar121

Kurumlar Ülkeler

Vergi İdaresi Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada, ABD, Arjantin, İngiltere, Norveç, İsveç, İtalya, İrlanda, Estonya, Arnavutluk, Letonya, Hırvatistan, Macaristan, Bulgaristan, Romanya, Rusya, Slovakya, Slovenya, Karadağ

Sosyal Güvenlik Kurumları

Japonya, Güney Kore, Filipinler, Tayland, Çin, Brezilya, Meksika, Uruguay, Belçika, Fransa, Almanya, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Gürcistan, Litvanya Özel Fonlar Hong Kong, Malezya, Singapur, Şili, El Salvador, Peru

 Sosyal Tarafların Kayıt Dışı İstihdamla Mücadeleye Katılımının

Sağlanması: Kayıt dışı istihdam ile mücadelede sosyal tarafların katkısının alınması

şarttır. Hem sendikalara kayıtlı işletme ve çalışanlarla ilgili denetimlerde hem de diğer çalışanlarla ilgili denetimlerde sendikalarla işbirliği yapılması denetimlerin etkinliğini artıracaktır.

 Kayıtlı Sistemdekilere Yönelik Hak Suistimallerinin Önlenmesi: Kayıt dışı çalışanların sıklıkla kullandığı yeşil kart gibi sosyal yardım sistemleri, yine zorunlu sigortalılık yerine tercih edilen isteğe bağlı sigortalılıktan yararlanma koşulları çok iyi belirlenmeli, bunlara yönelik denetim ve yaptırımlar artırılmalıdır.

121

Kaynak: ROSS S. G., ‘Theme 1: Efficient collection of social security contributions, Collection of social contributions: Current practice and critical issues’, International Social Security Association, International Conference on Changes in the structure and organization of social security administration, 2004, http://www.issa.int/pdf/cracow04/2ross.pdf, s. 15

142

İsteğe bağlı sigortalılık ya da mikro sosyal güvenlik uygulamalarında kapsam geniş tutulmamalı, diğer alanlardan bu alanlara usulsüz kaymalar önlenmelidir. Ölüm aylığı geliri aldığından dolayı, kayıt dışı çalışanlarla mücadele için ölüm aylığı geliri alanlar daha sıkı denetlenmeli, usulsüzlükle ilgili yaptırımlar artırılmalıdır.