KiĢilik kavramı geniĢ kapsamlıdır. Mount ve arkadaĢlarının yaklaĢımına göre kiĢilik, insanların zaman içinde kalıcı hale gelen davranıĢsal, duygusal ve biliĢsel yapılarının sebeplerini belirlemede bir araya gelmiĢ, psikolojik özelliklerinin
izlerini taĢıyan ve bireylerin kim olduğunu gösteren özellikleridir (Mount, 2005: 448-449).BaĢka bir tanımla kiĢilik, insanların doğuĢtan getirdikleri
zihinsel, fizyolojik ve ruhsal bir takım özeliklerinin, eğitim ve sosyal çevre etkenleriyle sonradan kazandığı özelliklerle bütünleĢmesi sonucu ortaya çıkan yapının kiĢinin davranıĢlarına ve hayatına yansımasıdır (Eroğlu, 2009: 202).
Her kiĢinin olaylar karĢısındaki tepkileri, tutum ve davranıĢları birbirinden farklıdır. Sosyal gösterge olarak kiĢilik önemlidir. Bireyin, çevresinde bulunan kiĢiler tarafından ne Ģekilde algılandığını ortaya koyar (Hogan, 1991: 873-919). Böylece kiĢilik bireylerin ne olduğunu ifade eder (Colquitt, 2011: 294). KiĢilik aslında bireyin bir takım özelliklerinin (treytlerinin) bir araya gelmesiyle oluĢur. Treytler bireylerin etrafındakilere yönelik sistemli olarak gösterdiği tepkilerdir.
Genelde insanın kiĢiliğinden bahsederken bu sıfatların birleĢimiyle ifade edilir (Hogan, 1991: 873-919). Bu sıfatlar baĢka bireylerde aynı biçimde görülmeyen sadece o bireye özgü ve kolay değiĢmeyen özelliklerdir. ĠĢte bu kolay değiĢmeyen özelliklerden kiĢilik kavramı ortaya çıkar (Carver, 1992).
KiĢiliği oluĢturan üç temel nokta önemlidir. Bunlar:
1. Benzersizlik veya kendine özgü oluĢ, 2. Tutarlılık,
3. DeğiĢmezlik veya durağanlıktır.
Benzersizlik veya kendine özgü oluĢ; KiĢinin davranıĢ ve tutumlarının diğerlerinden farklı oluĢunu açıklar. Her kiĢi değiĢik ve tektir. Bireylerin diğerlerinden ayrılan özelliklerinin birleĢimi onun kiĢiliğini oluĢturur.
Tutarlılık; Farklı ortamlarda ve olaylarda bireyin aynı Ģekilde davranmasıdır. Bireyler farklı durumlarda yaptığı davranıĢlarda, benzer sonuçlara veya olumlu birtakım sonuçlara ulaĢtığında benzer davranıĢları tekrarlamaktadır (Mischel, 1976).
Durağanlık; Aynı durumlarda tutarlı ve benzer Ģekilde ortaya çıkarak, uzun dönemde durağanlık göstermesidir. Yani bireyin tutum ve davranıĢlarında düzenlilik ifade etmesidir. Ġnsanın karakterini oluĢturan belirgin nitelikleri sık değiĢme
göstermez. KiĢilik bize göre sıklıkla değiĢen bir kavram değildir (Özkalp, 2011: 72-74).
2.3.1.KiĢiliğin BeĢ Büyük Boyutu
KiĢilikle ilgili birçok tanım yapılmasına rağmen kiĢiliğin oluĢumu konusunda kesin bir teori ortaya konulamamıĢtır. Bunda bireyin doğuĢtan gelen birçok özelliği ile sonradan kazandığı özelliklerinin bireylerin yapılarına yansımalarının farklılık göstermesinden kaynaklandığı söylenebilir. Paul Costa ve Robert McCrae tarafından 1985‟te geliĢtirilen BeĢ Faktör KiĢilik Kuramı bütün kiĢilik özelliklerini bünyesinde toplayan ve bu özellikleri geniĢ kapsamlı olarak açıklayan bir kuramdır. Bu noktada BeĢ Faktör KiĢilik Kuramı, gözleme dayalı ve eksiksiz olarak kiĢilik özelliklerinin, beĢ temel boyutta oluĢturulup tanımlanmasıdır (McCrae, 2006: 227). Bu beĢ büyük kiĢilik tipi; Sorumlu, duygusal tutarlılık, deneyime açık olma, uyumluluk ve dıĢa dönüklük olarak ifade edilmektedir (Goldberg, 1992: 27).
Bilinçli ve sorumlu tip: Bu tipler hayatlarında sorumlu, güvenilir, kararlı, dikkatli, titiz, tertipli disiplinli kiĢiliğe sahiptirler (Yürür, 2009: 27).Sorumluluk sahibi kiĢiler amaca yönelik güdülerini iyi kontrol edebildikleri gibi ayrıntılara da dikkat etmektedirler. Bu tipin diğer ucunda ise titiz olmayan, kararsız, sorumsuz, disiplinsizlik özelliklerini taĢıyan kiĢiler yer alır.
Duygusal tutarlılık veya kararlılık: Bu kavram bazı çalıĢmalarda “nerotizm” olarak da ifade edilmektedir. Bu tip hayatında sakin, güvenli, endiĢeli olmayan özellikleri içerir. Bunun karĢıt boyutunda olanlar ise daha nerotik kiĢilerdir. Bu tiplerin özellikleri arasında, güvensiz, yetersiz, endiĢeli, çekingen, kaygılı, kendine güvenmeyen, kötümser ve duygusal gibi kiĢilik özellikleri yer almaktadır (Costa vd., 1986: 641).
Deneyime açık olma veya açıklık: Bu tip yeni geliĢmelere ve yeni düĢüncelere açık oluĢu ve bunlardan zevk almayı ifade eder. GeliĢime açık kiĢilerin, hayal gücü geniĢ, maceracı, zeki, meraklı, yaratıcı, yeniliklere açık gibi özellikler taĢıdıkları söylenebilir (Costa vd., 1986: 641). Ayrıca bu tipin özellikleri arasında analitik düĢünen, bağımsız, açık fikirli olma ile değiĢikliği sevme ve geleneksel olmama da sayılabilir (Somer vd., 2002: 24). GeliĢime açık kiĢiler çalıĢma hayatında baĢarılı olmak amacıyla kendilerini yenileme, yetenek ve becerilerini geliĢtirme eğilimindedirler.
Uyumluluk: Bu kiĢilerin iyi karakterli, ılımlı, iĢbirlikçi, yardımsever, olgun, uyumlu, iyiliksever, baĢkalarına karĢı özenli, kendine yetebilen, arkadaĢ canlısı gibi özelliklere sahip olmasıdır (Somer vd., 2002: 23). Uyumlu kiĢilerin bulundukları ortamın yapısına göre davranıĢ sergiledikleri, herhangi olumsuz bir olay karĢısında ılımlı ve sakin bir Ģekilde hareket ederek çözüm yoluna gittikleri söylenebilir. Bu boyutu düĢük bireyler ise inatçı, yardımı sevmeyen, hemen parlayan, diğer insanları huzursuz eden, Ģüpheci özellikler gösterirler.
DıĢa dönüklük: Hayatlarında baĢkaları ile birlikte olmaktan mutluluk duyan zevk alan insanlardır. Bu bireyler konuĢkan, samimi, aktif, baskın (dominant), cesur, neĢeli, iyimser, sevgi doludurlar (Stevens, 2001: 500). Bu tiplerin çevreleriyle iletiĢim kurarken sıkıntı yaĢamadıkları söylenebilir. Bunun karĢıtı olan içe dönük (introvernt) kiĢilik tipi ise utangaç, çekingen, ihtiyatlı, sessiz, içine kapanık (reserved) özellikler gösterirler. Ġçe dönük kiĢiler tek baĢına olmaktan mutluluk duyarlar.
Bireyin tüm yaĢam biçimini Ģekillendirecek olan iĢ seçiminde bireyin ilerde herhangi bir sorunla karĢılaĢmaması için iĢ hayatına adım atmadan önce iĢle ilgili özelliklere dikkat etmesi ve araĢtırması son derece önemlidir. Aksi durumda bireylerin iĢlerinden tatmin olmadıkları ve bıkkınlık yaĢadıkları görülebilmektedir. Çünkü bireyler yaĢamları boyunca zamanlarının büyük bir kısmını iĢle ilgili
uğraĢlarla ve iĢ çevresi ile iliĢkilerle geçirmektedirler. Bu sebepten ötürü bireyin sahip olduğu kiĢilik özellikleri ile çalıĢtığı iĢin özellikleri arasında uyum olmasına dikkat etmesi gerekmektedir. Bu uyum bireylerin iĢlerinde aktif, baĢarılı, mutlu ve verimli olmalarına yardımcı olacaktır.