• Sonuç bulunamadı

Kent içi toplu taşımacılıkta ulaşım sisteminin belirlenmesi kapasite, taşınacak yolcu sayısı, frekansları ve hacmi gibi değişik faktörlere bağlıdır. Bu faktörler şehirden şehre, bölgeden bölgeye hatta ülkeden ülkeye değişim göstermektedir. Ancak değişmeyen tek faktör taşımacılıkta kullanılacak sistemin ekonomik, dakik, hızlı, güvenli, tarifeli ve sık işleyen sistem olmasıdır (Armağan, 2007).

Bir bölge veya bir kent için sistem belirlemeye gidilirken kuşkusuz o bölgenin veya kentin topografik ve klimatik yapısı, jeolojisi, bölgenin veya kentin sosyo ekonomik yapısı, şehrin planlama özellikleri, mevcut olan yolların veya sistemlerin kaliteleri, verimliliği, ülkeden ve bölgeden gelen veriler gibi birçok faktör göz önünde bulundurulmalıdır (Armağan, 2007). Sistem belirleme kriterleri üç ana başlık altında toplanabilir.

1.4.1. Teknolojik Kriterler

Bu özelliğe bağlı olarak sunulan hizmetlerin niteliği yolcuların toplu taşıma sistemleri içerisinde tercih yapmasında önemli bir kriterdir.

1.4.1.1. Hız

Kent içi toplu taşıma sistemleri içerisinde raylı sistemlerin dışındaki sistemler, kontrolsüz ve yarı kontrollü olduğu için taşıt hızını yükseltmek amacıyla ticari hızını yükseltmek pekte mümkün olmamaktadır. Lakin toplu taşıma sistemleri içerisinde raylı sistemler tam kontrollü olmaları nedeni ile taşıt hızındaki büyüme ticari hızını da artırmaktadır. Ulaşım sistemlerinde ticari hız, sistemin fiziksel özelliklerinin, yolcu kapasitelerinin, durak aralıklarının ve taşıtların ivme ve serbest hızının işlevidir(Armağan, 2007).

21 1.4.1.2. Güvenlik

Toplu taşıma sistemleri içerisinde karayolu taşımacılığında, araçların aynı karayolu üzerinde hareket ediyor olması kaza riskini de artırmaktadır. Hâlbuki raylı sistemler kendilerine ayrılmış yolda hareket ettiklerinden dolayı diğer sistemlere nazaran kaza riski daha az olduğundan çok daha güvenlidir (Ulusoy, 2010).

1.4.1.3. Konfor

Seyahat sırasında yolcuların araçlara inme ve binmedeki kolaylık, ayakta durmadaki rahatlık, araçlardaki havalandırma sistemlerinin mevcut durumu, araçların gürültü seviyesi, ani kalkış ve hızlanmadaki durumlar, yolcuların rahatlık hislerine bağlı olduğundan toplu taşımacılıkta konfor önemli bir etken olmaktadır. Raylı sistemlerde, platform ve araçların aynı seviyede olması özellikle engelli ve yaşlı yolcular için inme ve binmede en rahat ulaşım aracı olmaktadır. Diğer yukarıda bahsettiğimiz kriterlerde de raylı sistemler diğer toplu taşıma sistemlerinden daha konforludur (Ulusoy, 2010).

1.4.1.4. Dakiklik (Düzenlik)

Yolcular günümüz de günlük yaşamlarını düzenlerken veya programlarken onun için yer ve zaman önemli bir etken olmaktadır. Bu sebep ile dakiklik günümüzde önemli bir kavram haline gelmiştir. Geçmiş yıllarda yapılan bir araştırmaya göre 10 dakikanın altında yapılan sefer aralıklarındaki sistemlerde, yolcular zaman kavramını dikkate almayarak istasyonlara veya duraklara gelmektedirler.

1.4.1.5. Enerji Tüketimi

Enerji konusunda dışa bağımlı ülkelerin, toplu taşımacılıkta kullanılacak sistemin seçiminde göz önüne alınması kriterlerden bir tanesidir. Ülkemizde yapılan bir araştırmada raylı sistemlerde tüketilen enerji 1 olduğunda otobüslerde 1.24, dolmuşta 3.24, otomobilde 6.47 olduğu açıklanmıştır (Evren, 1996).

Bu sonuç doğrultusunda raylı sistemlerin diğer toplu taşıma sistemleri içerisinde kullanılan enerji bakımından daha avantajlı olduğu görülmüştür (Evren, 1996).

22 1.4.1.6. Fiziksel Özerklik ve Esneklik

Karayolu taşımacılığında ortak kullanım olması sebebi ile özerklik söz konusu olmaz iken raylı sistemlerin kendilerine ayrılmış yolları kullanmaları tam bir özerkliğin olduğunu göstermektedir. Sistemlerin özerklikleri esneklikleri ile genelde ters orantılıdır. Lastik tekerlekli taşıma sistemindeki esneklik tam iken raylı sistemlerde ise hiç esneklik yoktur (Ulusoy, 2010).

Tablo 1.5: Ulaşım Türlerinde Fiziksel Özerklik ve esneklik Ulaşım Türü Fiziksel özerklik Esneklik

Otomobil Yok Tam

Dolmuş Yok Yarım

Minibüs Yok Yarım

Otobüs Yok Yarım

Metrobüs Yarım Yarım

Tramvay Yarım Yok

Metro Tam Yok

Tren Tam Yok

Vapur Tam Yarım

1.4.1.7. Kapasite

Toplu taşıma sistemlerini birbirlerinden ayıran en önemli özelliktir. Bir sistemin yolcu kapasitesi, o sistemdeki her bir taşıtın yolcu kapasitesinin, taşıtların doruk saatteki doluluk oranının; işletmenin iki taşıtı arası süresinin, sistemin iş başına taşıt kapasitesinin işlevidir. Bu tanıma göre toplu taşıma sistemleri içerisinde raylı sistemler kapasite oranı diğer sistemlere nazaran daha fazladır (Armağan, 2007).

1.4.1.8. Geçiş üstünlüğü,

Toplu taşıma sistemlerini etkileyen en önemli etkenlerden bir tanesidir.

Sisteme ait araçların yukarıda bahsettiğimiz kriterler geçiş üstünlüğüne bağlı değişen değerlerdir. Geçiş üstünlüğüne göre toplu taşıma sistemlerini şu şekilde gruplandırabiliriz (Ulusoy, 2010).

23

- Genel trafik içerisinde hareket eden sistemler, kontrolsüz (otobüs) - Kısmen özel yola sahip sistemler, yarı kontrollü (Tramvay) - Özel yola sahip sistemler, tam kontrollü (Metro)

Yarı kontrollü sistemler hızlı, güvenilir, yüksek kapasiteli ve konforlu olması nedeniyle kontrolsüz sistemlere göre daha fazla yolcu çekmektedir. Tam kontrollü sistemler ise trafikten ayrı yolda hareket etmesi nedeniyle düşük seyahat süresi ve geçiş aralıklarıyla güvenli bir hizmet düzeyi sunmaktadır. Raylı sistemlerin bu avantajlarının yanı sıra tam kontrollü olması sebebi ile yatırım maliyetleri diğer sistemlere göre daha yüksektir (Ulusoy, 2010).

1.4.2 Ekonomik Kriterler

Alt yapı ve işletme maliyetleri toplu taşıma sistemlerinde yapılacak sistemin belirlenmesinde önemli kriterlerden bir tanesidir. Toplu taşıma sistemlerinde ekonomik maliyetleri iki ana başlık altında toplayabilir.

1.4.2.1. Yatırım Maliyetleri

Yol, taşıt, sinyalizasyon tesisleri, istasyon maliyetleri depo ve atölye maliyetleri, etüt ve mühendislik hizmet maliyetleri ve önceden kestirilemeyen giderlerden oluşmaktadır (Şenlik, 2013).

1.4.2.2. İşletme Maliyetleri

Personel giderleri, bakım-onarım ve tamir masrafları, enerji harcamaları ve yönetim uzmanlaşma giderleridir. İşletme giderleri mesafeye, zamana ve yola bağlı giderlerdir.

Mesafeye bağlı işletme giderleri, sisteme bağlı araç tarafından kat edilen yola bağlıdır. Birimi ise araç x km dir. Enerji harcamaları ve bakım masraflarını içermektedir.

Zamana bağlı işletme giderleri, araçların işletildiği zaman ile ilişkisi hesaplanır, birimi araç x saat tir. Çalıştırılan personel giderlerini içerir.

Yola bağlı işletme giderleri, kilometre başına günlük ve yıllık olarak hesaplanır. İstasyonların, sinyalizasyon sistemlerinin, enerji iletim hatlarının ve yolların bakım ve onarımı için yapılan harcamalardır (Şenlik, 2013).

24

Toplu taşıma sistemleri içerisinde araçların doluluk oranları yoğun ve yoğun olmayan saatlerde değişiklik gösterebilmektedir. Özellikle kapasitesi yüksek araçların yoğun saatler dışındaki doluluk oranı kişi başına düşen maliyeti artırmaktadır. Raylı sistemler ise diğer sistemlere göre anlık olarak talebe göre sefer sayılarını artırıp azalta bildiğinden dolayı yolcu başına düşen maliyeti belli değerler arasında tutabilmektedir.

1.4.3. Çevresel Kriterler

Sistemin çevreye vermiş olduğu etkileridir. Bu sistemdeki araçların çevreye vermiş olduğu en büyük etkisi hava kirliliğidir. Günümüzde üzerinde durulan ve önem gösterilen hava kirliliği karayolu taşımacılığında çok sık rastlanırken, kent içi raylı sistemlerde is elektrik kullanımından dolayı hiç görülmemektedir. Çevresel etkilerden bir diğeri ise gürültüdür. Bilinen bir gerçek vardır ki trafikte seyreden ağır araçların hafif araçlara nazaran daha gürültülü olmasıdır. Ulaşımdaki bu gürültü durumu, araçların bakımı, yol koşulları, eğim gibi doğal koşullara bağlı olarak ta değişme göstermektedir.

Raylı sistemlerde özellikle metrolarda, titreşimden kaynaklı gürültü oranı diğer sistemlere oranla daha fazladır. Raylı sistemlerde gürültü, alt yapı malzemesinin, ray uzunluğunun, tekerlek türünün işlevidir. Gürültü, otomobilin diğer sistemlere göre üstün olduğu tek özelliktir (Armağan, 2007).