KAZAKİSTAN’DA SOVYET TARİH ANLAYIŞINDAN MİLLİ TARİH ANLAYIŞINA GEÇİŞ SÜRECİNDE ERMUKHAN

BEKMAHANOĞLU’NUN ROLÜ

Yrd. Doç. Dr. Meryem Hakim

Sovyet historiyografisi yeni bir çalışma alanı değildir. Ancak özellikle Sovyetler Birliğinin yıkılışından sonra bağımsız olan cumhuriyetlerde bu konu son dönemde daha fazla ele alınmaya başlandı. Bu cümleden olarak, sempozyum konumuz olan Kazak tarihçi Ermukhan Bekmahan’ın tarihçiliği de önce yerel Kazak basınında ve yakın senelerde uluslar arası bilimsel dergilerde ve kitaplarda makale olarak ele alınmaya başladı.232 Çarlık döneminde vuku bulan Kazak istiklal mücadelesini Sovyet dönemindeki tarih anlayışı ile çalışan Ermukhan Bekmakha-nov’un mücadelesi ve hayatı en tipik örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Sovyet tarih yazıcılığının en temel hedefi, Bolşevik devrimi ve komünizmin zaferinin doğrulanmasından ibaretti. Bu bakış açısıyla Sovyet öncesi dönemin “halk kahramanlarının” mücadelesi de bir sure “olumlu”lar kategorisine girdi. O dönemdeki tarihçiler de geçmişi yeniden yaratamasalar da, kendi görüş açılarına uygun perspektifleri yansıtan çalışmalarıyla tarih yazdılar.

Çarlık dönemindeki siyasi bir hareketin, Sovyet dönemindeki ideoloji açısından araştırılıp betimlenmesinin en güzel örneklerinden biridir ele aldığımız konu. Dolayısıyla, Bolşevik, Sovyet ve Stalin dönemi tarih anlayışı ile günümüz tarih yorumculuğu arasındaki fark dogal olarak ortaya serilmektedir.

Glasnost’un ilan edilmesiyle birlikte başlayan yeni dönemde Kazak ta-rihine ait yasaklanmış birçok konu tekrardan ele alındı. Bu esnada önceden bastırılmış milli duygular tekrardan yazıya dökülerek kamuoyuyla paylaşıl-dı. Sovyetlerin yıkılmasıyla ortaya çıkan bağımsız cumhuriyetlerdeki tarih yazıcılığında “milli” ton ve anlayış daha da kuvvetlendi.

Tarihçi Ermukhan Bekmahan’ın tarih yazıcılığını incelerken de, sade-ce Sovyet dönemine has bakış açısını değil, Kazak halkının toplumsal yönetim ve anlayışıyla Kazak kimliğini korumaya yönelik çabaları da göz önünde bulundurmak gerekir. Bu çalışmayı sadece Marksist teoriyi temel alarak yürütmek, Bekmakhanov’un geçmişine ve yetiştiği kültüre,

∗ Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü.

232 Harun Yılmaz, History Writing as Agitation and Propaganada: The Kazak History Book of 1943,” Central Asian Survey, Vol. 31, No.4 (2012); Harun Yılmaz, “Soviet Construction of Kazak Batyrs,” in Social and Cultural Change in Central Asia: The Soviet Legacy, edited by Sevket Akyıldız and Richard Carlson, New York: Routledge, 2014, s. 45-62.

ait olduğu toplumun tarihi hafızasına haksızlık etmektir. Bekmakhanov, Kenesarı hanı yazarken, on dokuzuncu asırdaki Kazak toplumunun ya-şadığı zorlukların idrakine de varmıştır. Bir taraftan, enternasyonalist Sovyet ideolojisinin bütün halkların kardeşliği ve eşitliği ile bütün ezilen kitlelerin bağımsızlığı ilkeleri ile eski rejimin sömürgeci siyasetine baş-kaldıran Kazaklar, “olumlu” karşılanmak durumundaydı. Kenesarı Hanın mücadele ruhunun esas prensiplerinde, Sovyet ideolojik anlayışına uy-mayan birçok boyut vardı. Aynı zamanda Kenesarı Han ata topraklarının topraksız Rus kitleleri tarafından işgal edilmesiyle zora düşen Kazakların mücadelesinin de simgesiydi.233 Kenesarı Han mücadelesi sadece Sovyet tahakkümüne girmiş Kazaklar için değil, Sovyet sınırları dışında yaşayan Kazakların hepsi için de Kazak milli ruhunun bayraklasan semboludur. Kenesarı hanın mücadelesi “Kazakların devleti yoktur” gibi iddialara da cevap niteliginde bir tecrubedir. Orta Asya bozkırlarındaki devlet geleneğinin bu örnegi ile, genetik olarak Cengiz han sülalesinden gelen bir liderin Kazak halkına öncülük ettiği bir mücadeledir.

Meşhur tarihçi Arnold Toynbee’nin Study of History adlı eserinde tarihi değiştiren büyük olaylar, semavi güçlerin oluşumuyla gelişen hadiseler ve tarihte büyük rol oynayan şahsiyetler, medeniyetler boyunca asır-lardır anlatılan konuasır-lardır bilgisini yazar.234 “Tarihe Dokunmak” ifadesi ile anlatılabilecek böylesi büyük etki yaratan hareketlerin örneklerine Orta Asya’da Kazak tarihinde de bol rastlanır. Bu düşünceden hareketle, tarihçi, Toynbee, gerçek tarih yapıcılarının yaratıcı kimliğe sahip şahsi-yetler olduğundan bahseder. Arnold Toynbee’ye göre; üstün zekalılar, süper insanlar, ayrıcalıklı doğmuş kişiler, çoğunlukla dini açıdan öne çıkan, ilahi güçlerden kuvvet alan azizler, din rehberleri, filozoflar, ko-mutanlar ve tarihçiler gerçek tarihin yaratılmasına katkıda bulunurlar.

Kazakların gözünde Han Kene de bu ozelliklere sahip bir liderdir. Kazak toplum hafızasında büyük yer eden böylesi tarihi zamanlardan biri, 19. asırda vuku bulan Kenesarı Han mücadelesidir. Kazak tarihi-nin, 19. asırdaki varolma savaşının en önemli bölümü ve sonrasında vuku bulan ağır sonuçlarının muhasebesi, Kazakların sömürgeci çarlık Rusya hakimiyetine karşı yaptığı mücadele, o dönemdeki Kazak boz-kırlarındaki halkın dokusu, gerek o zamanki Kazak toplumu içinde ve gerekse bütün Orta Asya genelindeki Türk kökenli toplumların çeşitli güç odaklarının birbirleriyle çarpışan çıkarları Kenesarı Han tarihinin

233 Steven Sabol, “Kazak Resistance to Russian colonization: interpreting the Kenesary Kasymov revolt (1837-1847) Central Asian Survey, (June/September 2003), 22(2/3), s. 231-252.

234 Türkkaya Ataöv, “History and Prof. Toynbee: A Critique of Western Interpretation,”Turkish

Yearbook, Vol. IX, (1968).

sayfa sayfa, arşiv arşiv kayda geçen bütün gerçeği, Ermukhan Bekma-hanoğlu’nun kalemiyle Kazak tarihine kazınmıştır.

Ermukhan Bekmakhanov’un, Kenesarı Han hakkındaki eserlerini oku-duğunuzda, zamanında bütün Kazakları bir bayrak altında toplaya-rak, Cungarlara karşı ölüm kalım savaşında Kazak istiklali ve varlığına tekrardan hayat veren Abılay Han’ın torunu Kenesarı Han ile kardeşi Navrızbay Batır’ın efsanevi mücadelesi ve çarlık Rus ordusunun askeri üstünlüğüne karşın gösterdiği insanüstü kahramanlık, uçsuz bucaksız Kazak bozkırlarındaki destansı yiğitlikle o geniş topraklarda kal-u bela-dan beri rahatça yaşayan Kazakları bir araya toparlayacak organizasyon kabiliyeti, çarlık Rus idaresinin sömürgeci idarecilerine karşı alınan siyasi vaziyeti genlerindeki devlet adamlığı tecrübesini yansıtan diplomatik yazışmaları açık ve seçik olarak görülmektedir. Kenesarı Han’ın karşısında ise, küstahça-zorbaca tatbik edilen bir sömürgeci davranış şekli vardı.

Sovyet dönemine gelindiğinde, tarih yazıcılığında ideolojiye verilen öncelik sebebiyle birçok konunun siyasi amaçlara hizmet için kulla-nıldığını görmekteyiz. Sovyet dönemi öncesindeki Kazak tarihi de bu baskıdan kurtulamamıştır. Sovyet döneminde, merkezden alınan di-rektiflerle yönlendirilen tarih yazıcılığı ile neredeyse yoktan yaratılan “kızıl kahramanlar” bütün Kazak bozkırının en çok alkış alan figürle-rine dönüşmüştür. Ancak Kenesarı Kasım Han hakkındaki çalışmalar, Sovyetlerin ideolojik temellerindeki çarpıklığı tehdit eden önemli bir konu olarak ortaya çıkmıştır.

Önce, Gorbaçov döneminde başlayan “açıklık” kampanyası ile ve aka-binde Sovyetlerin yıkılışından sonraki geçen yirmi küsur yıl içinde, Rusya ve eski Sovyet hakimiyeti altında yaşamış diğer bölgelerde yeni bir dalga ortaya cikmis, tarih yazıcılığı değişmiş ve Sovyet döneminde yasaklanan bir çok konu ve onlarla ilintili şahsiyetler hakkında detaylı bir yeniden tanımlama ve değerlendirme hareketi ile tarih yorumu farklilasmistir. Bu konuda Rusya tarihini yakından takip edenler durumu derhal fark etmişler ve batı kaynakları bu sahada derhal çalışmaya başlamıştır.235

Tarihçi Ermukhan Bekmakhanov’un sadece akademik çalışmaları değil, hayat hikayesi de Kazakların muhteşem istiklal mücadelesinin kişisel boyutunu sergilemektedir. Kazak hanlarının soyundan gelen akademisyen Bekmahanoğlu, birinci dünya savaşının ikinci

yılın-235 Michael Confino, “The New Russian Historiography and the Old-Some Considerati-ons”, History and Memory, Volume 21, Number 2, Fall/Winter 2009, s. 7-33.

Roberto J. Carmack, “History and hero-making: patriotic narratives and the Sovietization of Kazakh front-line propaganda, 1941–1945”, Central Asian Survey 02/2014; 33 (1).

da dünyaya gelmiş, çocukluğu Bolşevik iktidarın sağlamlaştırılmaya çalışıldığı döneme rastlamıştır. Sosyalist ideolojinin sınıf savaşıyla, memleketteki bütün “creme de la creme” aydın, lider ve seçkinleri yok ettiği dönemde, ailesinin fakirliği sebebiyle ve babasının erken vefatıyla yalnızlık ve kimsesizliği tatmıştır. Eğitimini sürdürmek için Semey’e gittiği zaman, 1931-32-nin açlık yıllarına rastlar ve bugünkü Pavlodar yakınlarında yaşayan annesi ve kızkardeşini açlıkta kaybeder, cesetlerini bile bulamaz.

Tarihçi Ermukhan Bekmakhanov hakkındaki akademik çalışmalarla, günümüz bağımsız Kazakistan’daki tarihçi ve araştırmacılar Kazak tarihinin geçmişine ait birkaç hayati meselenin değerlendirilmesine katkıda bulunmaktadırlar.

1. Birinci olarak; Kenesarı Han mücadelesinin betimlendiği akademik çalışmaları yapan tarihçinin hatırasının tekrar canlandırılması ile Kazakların kendi rızaları ile çarlık Rusya boyunduruğu altına girdiği iddiasının doğru olmadığı gösterilmektedir.

2. Ondokuzuncu yüzyılda Kazakların (en azından önemli bir kıs-mının) desteklediği bir milli liderleri olduğu, bu liderin kahra-manlıklarının halkın yadından silinmediği, o mücadelenin Kazak halkına hala ruhani kuvvet verdiği açıkça ortaya konulmuştur. Tarihçi Bekmakhanov, çarlık dönemine ait arşiv malzemelerinin Sovyet döneminde saklandığı yerlerden bu mücadeleye ait do-kümanları tekrar gün ışığına çıkararak bir gerçeği açıkça ortaya koymakla, Sovyet ideolojisini tehdit edecek önemli bir konuyu ele almıştı.

3. Bekmakhanov’un çalışmalarında ve araştırmalarında, Kazakların çarlık Rusya sömürü hareketine karşı itirazı ve o dönemde kolo-nizasyon sebebiyle Kazakların ata topraklarında yaşadığı zorluk ve buna karşı gösterilen tepkinin detayları ele alınmaktadır. 4. Sovyet döneminin totaliter rejiminin zalim sisteminin

şakşak-çıları, siyasi hataları ve siyasi hatalardan dönüşleri de, rejimin objektiflik, bilime araştırmaya saygı veya haksızlıklar konusun-daki tutumunu açıkça ortaya koymak açısından önemlidir.236

5. Kazaklar 19. Asırdan başlayarak gittikçe artan bir şiddetle yabancı boyunduruğuna mecbur edilmiştir. Bu dönemdeki Kazak tarihi

236 Prof. Dr. Tursın Jurtbay, 2.11.2014’te Alaş Aynası gazetesinde “Kenesarı ve tarihçi E. Bek-makhanov nasıl “Kazakların Düşmanı” olarak ilan edildi?” isimli makalesinde Sovyet döne-minde, Kazakların arasından yönetici konumuna gelenlerin de Sovyet kurallarına göre nasıl yön değiştirerek kendi halkına karşı yapılan haksızlıkları desteklediği açıkça göstermektedir. Bu konuda yazarın özellikle bahsettiği isimlerden biri de Kazak edebiyatçı Sabit Mukanov’tur. Mukanov, 1930-1940’larda bu konuda nasıl saf değiştirdiğini gösteren makalelerindeki ifade değişikliği Prof. Jurtbay tarafından açıkça ortaya koyulmustur.

önce Çarlık ve akabinde Sovyet idaresinin mecbur ettiği politi-kalar karşısında, şu veya bu şekilde hayatta kalmaya çalışırken, tepeden bastıran ideolojinin zoruyla çeşitli kılıklara bürünen Kazak aydınlarının tavrını da ortaya koymaktadır.

Sonuc olarak; tarihin herhangi bir dönemine ait derin analizler yapmak için, bir tarihçinin mutlaka tarih yazımından haberdar olma-sını gerekir. Tarihin tarihi olan bu konuya dikkat etmek; her döneme ait görüş açıları, baskın fikirler ve tepeden inme ideolojilerin etkisi altında kalma riskinin farkında olmakla “gerçek olayları” okuyucuya yansıtmayı hedefler. Çalışılan döneme ait şartların incelenmesi, o dönemdeki dünya görüşü, çatışan fikirler ve tartışmaların karşılaştırı-larak tarih yazmak en temel prensiptir. Yirminci yüzyıl boyunca Sovyet tarihçiliğine yönelik çalışmalar birçok defalar farklı ideoloji ve teoriler açısından alınarak defalarca araştırıldı ve tartışıldı. Günümüz Kazak tarihçiligi de bu yolda faydalı calışmalar yapmaktadırlar.

BİBLİYOGRAFYA

Ataov, Turkkaya, “History and Professor Toynbee: A Critique of Western Interpretation, Turkish Yearbook, Vol. IX (1968).

Confino, Michael, ”The New Russian Historiography and the Old-Some Considerations”, History and Memory, Vol.21, Number 2, Fall/Winter 2009, pp. 7-33.

Jurtbay, Tursın, ”Kenesary jane Tarihşı E. Bekmakhanov ‘Kazak Halkının Javı Bolıp Jariyalandı?”, Alaş Aynası, 02.11.2014.

Sabol, Steven, “Kazak Resistance to Russian colonization: Interpre-ting the Kenesary Kasymov Revolt (1837-1847), Central Asian Survey, Vol.22(2/3), (June/September 2003), pp.231-252.

Yılmaz, Harun, “Soviet Construction of Kazak Batyrs,” in Social and Cul-tural Change in Central Asia: The Soviet Legacy, edited by Sevket Akyildiz and Richard Carlson, New York: Routledge, 2014, pp. 45-62.

Yılmaz, Harun, “History Writing as Agitation and Propaganda: The Kazak History Book of 1943,” Central Asian Survey, Vol.31, No.4(2012).

KAZAKİSTAN’DAKİ AYDINLARA KARŞI SİYASİ BASKILAR