Bu araştırmanın hazırlanmasında konunun önemine binaen klasik ve modern Arapça sözlüklerden istifâde edilmiştir. Eserde geçen başlıkların iştikâkı diğer sözlüklerle karşılaştırılmış, farklılık bulunan yerler dipnotta gösterilmiştir. Bunun yanı sıra günümüzde anlam farklılığı kazanmış olan sözlere el-Muʽcemuʼl-
Arabiyyuʼl-Esâsî sözlüğü esas alınarak değinilmiştir.
Müellifin hayâtı, eserleri, hocaları ve öğrencileri hakkında verilen bilgiler konusunda tabakât kitapları esas alınmıştır. Yine eserde geçen mes̱ eller, el-Fâḫir ve
Cemheratuʼl-Ems̱al kitapları ile karşılaştırılmıştır. Tezde referans olarak kullanılan
eserlerin, sözlükler, biyografik kaynaklar, ems̱ âl kitapları ve şiir mecmuaları olarak dört kategoriye ayrılması mümkündür. Bu eserler kısaca şöyle tanıtılabilir:
3.1. Sözlükler
Kitâbuʼl-ʽAyn. el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdîʼnin (v. 175/791) müellifi olduğu
ilk Arapça sözlüktür. Eserde Arapçanın yapısı ile ilgili olarak kelimelerin köklerini oluşturan sessiz harfler esas alınmıştır.
4
Cemheratuʼl-Lûğa. Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Dureyd el-Ezdî (v.
321/933) tarafından kaleme alınmıştır. Arap dilinde sözlük alanında Kitâbuʼl-ʽAyn ve
Kitâbuʼl-Cîmʼden sonra yazılmış üçüncü sözlüktür. İbn Dureyd eserinde el-Halîl b.
Ahmedʼin aslî harflere dayalı sistemini bazı farklılıklarla tatbîk etmiştir.
Tehẕîbuʼl-Lûġa. Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî (v. 370/980) tarafından telif edilmiştir. Müellif eserde el-Halîb b. Ahmedʼin Kitâbuʼl-
ʽAyn eserinde kullandığı yöntemi tâkip etmiştir. Eser, hacminin genişliği sebebiyle
kelime bulmanın zorluğu ve tekrarların çokluğu yönünden eleştirilmiştir. Buna rağmen eser Muḫtâruʼs-Sıḥâḥ ve Lisânuʼl-Arab gibi eserlerin en önemli kaynaklarından biri durumundadır.
es-Sıḥâḥ (Tâcuʼl-Lûġa). Müellifi Ebû Nasr İsmâîl b. Ḥammâd el-Cevherîʼdir (v. 400/1009’dan önce). el-Cevherî, sözlükte kendisinden önce yazılan sözlüklere göre farklı bir metod takip etmiştir. Eser Arap dilindeki yalnızca sahîh kelimeleri ihtivâ etmektedir.
Muʽcemu Maḳâyîsiʼl-Luġa. Ebuʼl-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ (v. 395/1004) tarafından yazılmıştır. Arapça kelimelerin kendilerinden türediği köklerin ve bunların temel anlamlarının bulunduğu olgusu ile aynı kökten türeyen kelimeler arasında anlam ilişkisinin mevcut olduğu fikrinden hareketle kaleme alınmış eser, alfabe harfleri sayısınca yirmi sekiz bölümden oluşmakta, her bölüm ikili kökler, üçlü kökler ve daha fazla harften oluşan kökler olarak üç kısma ayrılmaktadır.
Lisânuʼl-Arab. Ebuʼl-Fazl Cemâluddîn b. Manẓûr el-Enṣârî el-İfrîḳî (v. 711/1311) tarafından yazılmış ansiklopedik sözlüktür. Eserin kök ve türev olarak 80.000 kelime ihtivâ ettiği söylenmektedir. Lisânuʼl-Arabʼda kelime köklerinin ilk harfleri ʽfasılʼ, son harfleri ʽbâbʼ adıyla alfabetik olarak dizilmiştir.
el-Ḳâmûsuʼl-Muḥîṭ. Müellifi Mecduddîn Muhammed b. Yâʽkûb el- Fîruzabâdîʼdir (v. 817/1415). Kelime köklerinin esas alındığı dizimde kökün son harfi ʽbabʼ, ilk harfi ise ʽfasılʼ adıyla ve alfabetik sıraya göre dizilmiştir. Müellif eserinde Arap dilinin bütün kelimelerini kapsadığını iddia etmişse de el-Cevherî’nin
5
60.000’e çıkarmakla birlikte, daha önce yazılan 80.000 kelimelik Lisânu’l-’Arab’ın gerisinde kalmıştır.
Tâcuʼl-ʽArûs min Cevâhiriʼl-Ḳâmûs. Muhammed b. Muhammed el-Huseyn ez-Zebîdî (v. 1205/1790) tarafından telif edilmiştir. Eser kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip edilmiştir. Müellif el-Ezherîʼnin Tehẕîbuʼl-Lûġa ve el-Fîruzabâdîʼnin
el-Ḳâmûsuʼl-Muḥîṭ adlı eserinden büyük ölçüde yararlanmıştır. Eserin el-Ḳâmûsuʼl- Muḥîṭʼin genişletilmiş hali olduğu söylenebilir.
el-Muʽcemuʼl-Arabiyyuʼl-Esâsî. el-Munaẓẓametuʼl-Arabiyye liʼt-Terbiye veʼs-S̱eḳâfe veʼl-ʽUlûmʼun desteği ile Arap dili uzmanlarından oluşan heyet tarafından hazırlanmış bir sözlüktür. Sözlük alfabe sırasına göre hazırlanmış ve yaklaşık 25.000 kelime ihtivâ etmektedir.
3.2. Biyografik Kaynaklar
Târîhu Bağdâd. el-Ḫaṭîb el-Bağdâdî (v. 462/1072) tarafından kaleme alınmış olan eser, Bağdat kentinin kuruluşundan müellifin yaşadığı döneme kadar, Bağdatʼta yaşayan, orayı ziyâret eden veya bu kentle her hangi bir ilgisi olan tüm edebiyatçı, dilci, şâir, yönetici vs. 7831 kişinin hayâtıyla ilgili bilgiler vermektedir.
İnbâhuʼr-Ruvât ʽalâ Enbâhiʼn-Nuḥât. Cemâluddîn Ali b. Yûsuf el-Ḳıfṭî (v. 464/1248) tarafından yazılmıştır. VII. yüzyıla kadar yaşamış gramer, dil, hadîs, fıkıh, tefsîr, kelâm ve başka alanlarda İslâm dünyasında tanınmış âlimlerin biyografilerini içermektedir.
Muʽcemuʼl-Udebâ. Yâkût el-Ḥamevîʼnin (v. 626/1229) müellifi olduğu eser, gramer, dil, kırâat, neseb ve ahbâr âlimlerinin biyografileri hakkında bilgiler vermektedir.
Vefeyâtuʼl-Aʽyân fî Enbâi Ebnâiʼz-Zâmân. Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Ḫalliḳân (v. 681/1282) tarafından yazılmıştır. Câhiliye döneminden başlayarak h. VII. asra kadar yaşamış alfabetik sıraya göre 826 önemli şahsiyetin hayatı hakkında bilgi vermiştir.
6
el-Vâfî biʼl-Vefayât. Salâḥuddîn Halîl b. Aybek es-Ṣafedî (v. 764/1363)
tarafından yazılmıştır. Câhiliye döneminden müellifin yaşadığı döneme kadarki sürede yaşamış önemli şahsiyetler hakkında bilgi verir.
el-Aʽlâm. Ḫayruddîn ez-Ziriklî (v. 1396/1976) tarafından kaleme alınmıştır. Câhiliye döneminden itibaren tanınmış şahsiyetler ve eserleri hakkında alfabetik sıraya göre bilgiler vermektedir. Eserde müsteşrikler hakkında bilgiler de yer almaktadır.
Muʽcemuʼl-Muellifîn. Ömer Rıza Keḥḥâle (v. 1408/1988) tarafından yazılmıştır. Câhiliye döneminden XX. yüzyıla kadarki süre zarfında Arapça eser yazmış kişilerin kısa biyografisi ve eserleri hakkında bilgiler içermektedir.
3.3. Ems̱ âle Dair Sözlükler
el-Fâḫir fiʼl-Ems̱ âl. el-Mufaḍḍal b. Seleme b. Âsım ed-Ḍabbî (v. 291/904) tarafından telif edilmiştir. Arap dilindeki meseller konusunda elimize ulaşan en eski kaynaktır. ed-Ḍabbî bu eserinde 521 mesel ve deyimi, âyet, hadîs ve şiirlerle kısa bir şekilde açıklamıştır.
Cemheratuʼl-Ems̱ âl. Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl b. Mehrân el- ʽAskerî (v. 395/1005) tarafından yazılmıştır. Müellif eserde eski Araplar tarafından kullanılan ve hadîslerde geçen meselleri alfabetik sırayla şerhetmiştir. Eser 1972 darb-ı meselin açıklamasını ihtivâ etmektedir.
3.4. Şiir Mecmuaları
el-Muʽcemuʼl-Mufaṣṣal fî Şevâhidiʼl-Lûğâtiʼl-Arabiyye. Emîl Bedîʽ
Yakubʼun on dört ciltlik bu eseri, klasik Arapça kaynaklarda delîl olarak gösterilen beyitleri alfabetik sıraya göre toplamıştır. Eserde ilk önce beyitler zikredilmiş, daha sonra beytin bahri, müellifi ve beytin müellifi konusunda ihtilaflara yer verilmiştir.
el-İbâne fiʼl-Lûġatiʼl-Arabiyye. Ebuʼ-Munẕir Seleme b. Muslim b.
7
ait olan dört ciltlik eseri olup, kendi dönemine kadar yazılmış çok sayıda şiir ihtivâ etmektedir. Eserde konular alfabetik sıraya göre tertîb edilmiştir.