III. Rus Oryantalizmi
3.9. Kaynakları Değerlendirmesi
Barthold Orta Asya Türk Tarihi hakkında çok önemli kaynaklara ulaşmıştır. Bu kaynaklarını Moğol İstilasına Kadar Türkistan adlı eserinde topluca görmek mümkündür.
Türklerin İslamı kabul etmesinden sonraki dönemlerle alakalı kaynakları “Arapça Tarihi Eserler” başlığı altında toplamıştır. Burada yazar XVII. yüzyılda Latinceye çevrilen eserlerden başlayarak kaynaklarını şöylece sıralıyor:
el-Mekin ile Ebu’l-Ferec’in eserleri XVII. yüzyılda Latinceye çevrilmiştir. Ebu’l-Fida hicretten itibaren ilk VI asrın tarihini kendinden önceki tarihçi İbnü’l-Esir’den almıştır. İbnü’l-Esir’in tarihi 628/1231 yılına kadar gelir. İbnü’l-Esir ile Taberi’nin eserlerini Brockelmann incelemiş ve kıyaslamıştır. “Doğu İslam Devletleri” tarihiyle alakalı eser yazanlar İbn Haldun ve İbnü’l-Esir’in eserlerinden faydalanmışlar fakat İbn Haldun Endülüs ve Kuzey Afrika’da yaşamış olduğundan Orta Asya tarihiyle bağlı verdiği bilgiler İbnü’l-Esir’e oranla daha azdır.
Flügel ve Roediger tarafından X yüzyılın sonunda eseri neşredilen Ebu’l- Ferec Muhammed b. İshak en-Nedim’in Fihristü’l-Ulum adlı bibliografik eseri yayımlanmıştır.
Arapça yazan tarihçilerin bir listesi el-Mes’udi’nin Mürucü’z-Zeheb adlı meşhur ansiklopedik eserinde bulunmaktadır.
390
Arap fetihleriyle ilgili en iyi bilgileri veren eser Hollandalı müsteşriklerden Prof. M.J. de Goeje tarafından neşredilen el-Belazuri’nin kitabı Futuhu’l-
Buldan’dır.391
Büveyhiler tarihiyle ilgili olarak Ebu İshak İbrahim b. Hilal 371 (981-982) yılında Büveyhilerden Adududdevle adına Kitabü’t-Tac fi devlet’i’d-Deylem kitabını yazdı.
Bilinen tek nüshası 1892’de Buhara’da bulunan Hududu’l-Alem adlı eser A.G. Tumansky’nin elinde idi. Fakat daha sonra ömrü vefa etmediği için kitabı yayımlayamadı. Baron Rozen tarafından kopya edilen bir nüshası vardır. V. Minorsky tarafından yapılan İngilizce tercümesinin yanı sıra eser Barthold tarafından Farsça bastırılmıştır.
Samanilerin başşehri olan Buhara tarihiyle ilgili olarak Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Süleyman el-Buhari bir eser yazmıştır. Buhara tarihiyle bağlı olarak bir başka eser de Ebu’l-Hasan Abdurrahman b. Muhammed en- Nişaburi’nin yazdığı İlimlerin Hazineleri adlı eserdir. Buhara tarihine ilişkin bir diğer eser de “El-Verrak” lakabıyla anılan ve kâğıtçı ya da kitapçı olduğu düşünülen Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Buhari el-Güncar tarafından yazılmıştır.
Karahanlılar dönemine dair yazılan eserlerden günümüze kadar sadece bir tanesi ulaşmıştır o da Muhammed b. Ali el-Katip es-Semerkandi’nin A’radü’s-siyase
fi ağradir-riyase eseridir. Karahanlı dönemine ilişkin Tamgaç Han İbrahim b. El-
Hüseyin adına Mecdüddin Muhammed b. Adnan tarafından yazılmış olan Türkistan
Tarihi ve Hitay Tarihi önemlidir. Karahanlılar ile çağdaş olup Doğu Türkistan’da
yaşayan âlimlerden yalnız bir tarihçi biliniyor o da; Ebu’l-Futuh Abdulgafir b. Hüseyin el-Alma’i’dir.
Gaznelilerle ilgili en eski tarih eseri Ebu Mansur Hüseyin b. Muhammed Se’alibi’nin yazdığı Kitabül-gurer fi siyeri’l-müluk ve ahbarihim adlı eserdir.
391
Nasr’ın ölümünü müteakiben Ebu Nasr Muhammed b. Abdülcebbar Utbi tarafından Arapça Tarihül-Yemini adlı bir kitap yazıldı. Utbi’nin çağdaşlarından Ebu Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Biruni, İslam âlimlerinin en büyüğü olarak tarihle alakalı Harizm Tarihi adlı kitap yazmıştır. Daha sonra Ebu Sa’id Abdulhayy b. Dahhak Gerdizi takriben 1050’de Farsça Zeynü’l-ahbar adlı eser yazdı. XIII yüzyılın tarihçilerinden Cüzcani Gazneli tarihi hakkında Ebu’l-Kasım Muhammed b. Ali İmadi’nin Tarihi Mücedvel adlı kitabından bahsediyor. Eser günümüze ulaşmamıştır. Selçuklu dönemiyle alakadar olarak yazılan tek eser Nizamülmülk’ün
Siyasetname eseridir. XII. yüzyılda yazılmış eserler arasında ilk önce Mücmilü’t- tevarih ve’l-kısas gelmektedir. Bu dönemde Ebu’l-Futuh Berekat b. Mübarek b.
İsmail’in yazdığı Lemü’t-tevarih adlı bir eser daha vardır.
Şerefeddin Ebu Nasr Anuşirvan b. Halid Kaşani hayatının sonunda hatıralarını Farsça olarak Fütur-ı zamanu’s-sudur ve sudur-ı zaman’ül-futur adı altında bir eser yazmıştır.
İmadeddin İsfahani’nin yazdığı Nusretü’l-Fatra ve Usretü’l-Katra adlı eserinin bugün ancak bir yazma nüshası bilinmektedir. Bu eser Bundari tarafından kısaltılarak Zubdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l Usra adıyla yeniden kaleme alındı.
Emir Sadreddin Ebu’l-Hasan Ali b. Nasr el-Hüseyni, Selçuklular tarihini içine alan Zubdetü’t-tevarih adlı bir eser yazmıştır. 599/1202-1203 yılında Anadolu’da Ebu Bekr Muhammed b. Ali er-Revandi, Rahatü’s-sudur ve Ayetü’s-surur adlı bir eser yazdı.
Selçuklu tarihiyle bağlı olarak Cemaleddin Ali b. Yusif el-Kifti’nin Tarih-i
Ali Selçuk adlı eseri günümüze intikal etmemiştir.
Gurlularla ilgili başlıca kaynak Cuzcani’nin Tabakat-ı Nasiri adlı eseridir. Ebu’l-Hasan Heysem b. Muhammed Nabi’nin Kısas-ı Sani adlı eserini kullanmıştır.
Cüveyni’nin Tarih-i Cihan-güşay adlı eserinin büyük bir kısmı Harizmşahlar tarihine ayrılmıştır. Hem Cüveyni hem de İbnü’l-Esir Harizmşahlar hakkında Ebu’l-
Hasan Ali b. Zeyd Beyhaki’nin Meşaribü’t-tecarib ve gavaribü’l-garaib adlı kitabını kullanmışlardır. Katib Çelebi ise Seyyid Sadrüddin’in Tarih-i Harizmşahi isimli kitabını zikretmiştir.
Coğrafi eserler bakımından ve seyyahlar hakkında da kaynaklar veren Barthold bu konuyla bağlı olarak aşağıda ismi yazılı olan kaynakları zikretmektedir:
Barthold XII. yüzyıl seyyahlarının çok az olduğunu bildirirken bunların arasında Şihabeddin Ebu Abdullah Ahmed el-Gırnati’yi İspanyol olmasına rağmen zikretmiştir.
Sem’ani Kitabü’l-Ensab adlı bir lügatlügat yazmıştır ama bu lügat lügatcoğrafi bilgiler bakımından da çok önemlidir. Coğrafi eser olması bakımından Safiyüddin Ebu Bekr Abdullah b. Ömer 610/1214 yılında Belh şehrinin tarihini yazmıştır. Ayrıca yine Muhammed Avfi Cevamiü’l-hikayet ve levamiü’r-rivayet adlı antolojisini 625/1228 yılında Hindistan’da tamamlamıştır392
.
Maveraünnehrin coğrafyası ve Kara-Hıtaylar tarihi hakkında dikkate değer bir diğer eser ise Muhammed b. Necib Bekran’ın Farsça yazdığı Cihanname adlı eseridir. XII. yüzyılın başsında Haydar b. Ali Hüseyni Razi’nin yazdığı eser ise
Tarih-i Haydari dir.
Moğol İstilası dönemiyle alakalı kaynakların sıralanmasında ise yine, Cengiz Han’dan Hülagu’ya kadar Moğol tarihini çok kısa anlatan eser Nasreddin Tusi’nin yazmış olduğu Zic-i İlhani dir. Moğol hâkimiyeti nihayete erdikten sonra ise Çin âdeti üzerine geniş bir tarihi (Yuan-şi) meydana getirildi. İran’da Moğol tarihinin yazılması Gazan Han tarafından mesleği tabiplik olan Reşidüddin Fazlullah b. İmadüddevle Ebu’l-Hayr’a verildi. Reşüdiddin’in eseri Şaban 699/Nisan-Mayıs 1300’da meydana getirilmeden önce Abdullah b. Fazlullah (sonradan Vassafu’l Hadrat lakabını aldı) Moğolların tarihini yazmaya başladığını iddia eder.
392
Hamdullah b. Ebu Bekr Müstevfi Kazvini’nin tarih ve coğrafyaya ait eserleri XIV yüzyılda ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri de Tarih-i Güzide’dir. Nüzhetü’l-
Kulub adlı coğrafya eseri ise 740/1339 yılında tamamlanmıştır.
Timur devletiyle bağlı devletin son yıllarında yazılan ve İran ve Orta Asya tarihi için Avrupalı araştımacıların yegâne kaynağı Mirhond’un Ravsatü’s-safa fi
siret-il-enbiya ve’l-müluk ve’l-hulefa adlı eseridir.