KAYNAK YÖNTEMLERİ VE EĞİTİMLERİ

Manuel ergitme kaynaklarında, her bir yöntemin farklı ka-rakteristik özellikleri vardır. Dolayısı ile bu özelliklerin kay-nakçı tarafından iyi bilinmesi gereklidir. Bununla birlikte kaynağı yapacak olan kaynakçının, kullandığı yöntem için tecrübesinin olması gerekmektedir. Bu bölümde kaynak yöntemleri ile ilgili kısa özelliklerden, her bir yöntemde karşılaşılabilecek hatalardan ve eğitimler için yapılabile-cek uygulamalardan kısaca bahsedileyapılabile-cektir.

3.1 Elektrik Ark Kaynağı

Elektrik-ark kaynağında, ergiyen bir çubuk elektrot ile iş parçası arasında ark oluşmaktadır. Kaynak bölgesi, hava-nın olumsuz etkilerinden, elektrot örtüsü veya özünün yanması ile oluşan gazlar tarafından korunmaktadır. Bu yöntem, çelikler, paslanmaz çelikler, dökme demirler ve bazı demir dışı alaşımların kaynağında kullanılmaktadır.

Elektrik-ark kaynağı en fazla kullanılan kaynak yöntem-lerinden birisidir. İmalat sektöründen bakım sektörüne kadar sıklıkla başvurulan bir yöntemdir. Şantiye şartla-rında da kullanılması önemli avantajıdır. İlk bakışta ba-sit bir yöntem gibi görülse de, teknik bilginin ve pratik uygulamaların önemli olduğu bir yöntemdir. Ayrıca en fazla hataların görüldüğü birleştirme yöntemidir. Cüruf kalıntısı, gözenek, soğuk çatlak bunlardan bazılarıdır. Bu-nunla birlikte elektrotlar ve seçimleri büyük önem taşı-maktadır. Her bir elektrodun kullanılacağı yerler farklıdır.

Hatta elektrotlara göre yapılacak kaynak öncesi işlemler bile değişiklik göstermektedir. Dolayısı ile eğitimlerde de tüm bunlara dikkat edilmeli ve ayrıntılı bir şekilde uy-gulamalarla anlatılması gerekmektedir. Elektrik-ark kay-nakçısı eğitimi ile ilgili içerik genel olarak aşağıdaki gibi olmalıdır;

• Elektrik-Ark kaynağı genel bilgi

• Elektrik-Ark kaynak makinaları ve devreye alınması

• Kaynak elektrotları standartları ve seçimi

• Elektrik-Ark kaynak yönteminde kullanılabilecek mal-zemeler

• Elektrik-Ark kaynağında kullanılan parametreleri ve bunların kaynağa etkisi

• Elektrik-Ark kaynak hataları ve önlenmesi

• Elektrik-Ark kaynağında riskler ve kaynakta iş güvenli-ği

3.2 MIG/MAG Kaynağı

MİG/MAG kaynağında, ergiyen bir tel elektrot ile iş paçası arasında ark oluşur ve oluşan ark koruyucu gaz atmos-feri (MİG’de inert, MAG’da aktif gaz) tarafından korunur.

MIG/MAG kaynağı, ince levhalar hariç, her kalınlıktaki demir esaslı ve demir dışı metal ve alaşımlarının kayna-ğında yaygın olarak kullanılmaktadır. MİG/MAG kaynak yönteminde, yatay karakteristikli (sabit gerilimli) kaynak makinelerinin gelişmesi sonucu ince çaplı kaynak teli ile yüksek akım şiddeti uygulama olanağı, daha dar ısıdan etkilenen bölge ve daha derin nüfuziyetli kaynak bağlan-tıları elde edilebilmektedir.

MIG/MAG kaynağı yarı otomatik bir yöntem olması ne-deniyle seri imalata ve robotik uygulamalara yatkın bir yöntemdir. Bununla birlikte bu yöntemle daha kalın par-çaları yüksek ısı girdisi ile daha hızlı bir şekilde kaynatmak mümkündür. Fakat bu yöntemin en büyük sorunlarından birisi Nüfuziyetsizlik, diğeri ise gözenek oluşumudur. Do-layısı ile eğitim alan kaynakçının bu yönde yetiştirilmesi ve bilgilendirilmesi gerekmektedir.

Gazaltı MIG/MAG kaynakçısı eğitimi ile ilgili içerik aşağı-daki gibi olmalıdır;

Resim 3. Resim 3. Elektrik Ark Kaynakçısı Uygulamalı Eğitim Görseli

37

MÜHENDİS ve MAKİNA güncel ^ EYLÜL 2020 ^ www.mmo.org.tr

• Kaynak teknolojisi hakkında genel bilgi

• MIG/MAG Kaynak yöntemi

• MIG/MAG kaynak yöntemin uygulandığı malzemeler

• Yöntemde kullanılan koruyucu gaz ve tel elektrodlar (masif, özlü)

• MIG/MAG kaynak parametreleri seçimi ve kaynakta kullanımı

• MIG/MAG kaynağında görülen kaynak hataları ve ön-lenmesi

• Kaynakta iş güvenliği 3.3 TIG (Argon) Kaynağı

TIG kaynağı, kaynak için gerekli ısının, tükenmeyen bir elektrot (tungsten elektrot) ile iş parçası arasında oluşan ark sayesinde ortaya çıktığı bir ark kaynak yöntemdir. Kay-nak işlemi sırasında elektrot, ark ve kayKay-nak havuzu inert koruma gazı ile atmosferin olumsuz etkilerine karşı koru-nur. Gaz nozulu ile koruma gazı kaynak havuzuna iletilir

ve kaynak bölgesini atmosferin olumsuz etkilerinden korur. En önemli uygulama alanları paslanmaz çelik ince malzemele-rin kaynağı, alüminyum, nikel ve nikel ala-şımlarının kullanıldığı kaynaklardır.

TIG kaynak yöntemi diğer kaynaklara göre daha yavaş ve daha zor bir yöntemdir. Nü-fuziyet sorunu yaşandığı bölgelerde bu soruna çözüm olabilir. Fakat tecrübesiz bir kaynakçının yaptığı TIG kaynakları başta yanma oluğu ve nüfuziyetsizlik sorunu olmak üzere bir çok probleme neden ola-bilmektedir. Bununla beraber yaygın gö-rülen hatalardan birisi de tungsten kalın-tısıdır. Bununla birlikte ergimeyen elektrot seçiminin iş sağlığı içinde önemli olduğu unutulmamalıdır. Kırmızı uçlu elektrotlarda toryum oksit bulunmakta ve bu elektrotların hiçbir önlem alınmadan taşlanmasının kanserojen etkisi vardır. Genel olarak kritik bölgelerin kaynaklarında kullanılır ve kaynakçısının özel olarak eğitilmesine ihtiyaç vardır.

TIG (Argon) kaynakçısı eğitimi ile ilgili içerik aşağıdaki gi-bidir:

• Kaynak teknolojisi hakkında genel bilgi

• TIG yönteminin tanımı ve önemi

• TIG kaynak yöntemi akım üreteçleri

• Tungsten elektrotlar ve standartları

• TIG kaynak dolgu telleri ve seçimi

• Kaynak parametreleri ve parametre ayarlarının seçimi, parametrelerin kaynak dikiş formuna etkileri

• TIG kaynağında riskler ve kaynakta iş güvenliği 3.4 Oksi – Asetilen Kaynağı

Bu yöntemin en genel kullanım şekli oksi-asetilen kayna-ğıdır (oksi-gaz kaynağı olarak da bilinir). En eski ve en çok yönlü kaynak yöntemlerinden biridir, fakat son yıllarda endüstriyel uygulamalardaki popülerliği azalmıştır. Hala yaygın olarak, boru ve kanal kaynağında ve tamir işlerin-de kullanılmaktadır. Yanıcı bir gazın (çoğunlukla asetilen) oksijen ile yakılmasıyla elde edilen yüksek ısı ile metalin eritilerek kaynatılması işleminde en yaygın yakıt olarak asetilen gazı kullanıldığı için, genellikle oksi asetilen kay-nağı olarak telaffuz edilir. Asetilenin oksijen ile yakılma-sında takriben 3200°C sıcaklığa ulaşılır.

Resim 4. MAG Kaynakçısı Uygulamalı Eğitim Görseli

Resim 5. TIG Kaynakçısı Uygulamalı Eğitim Görseli

38

Uygulama olarak TIG kaynağına benzemektedir fakat te-mel fark ergiyen elektrotun tungsten gibi elektrik arkı ile değil alevle ergitilmesidir. Bu sebepten dolayı alevin uy-gun şekilde ayarlanması ve uygulamada pratik tecrübe-nin yüksek olması gerekmektedir. Oksi-asetilende parça kalınlığının önemli olduğu unutulmamalıdır. Lakin 3 mm parça kalınlığına kadar sola kaynak, 3mm’den fazla kalın-lıklarda ise sağa kaynak uygulaması yapılmalıdır. Dolayısı ile eğitimlerde oksi-asetilen kaynağının temel mantığın-dan bahsedilmeli, güvenlik önlemleri anlatılmalı, her bir pozisyona göre ve parça kalınlığına göre kaynak uygula-maları yapılmalıdır.

Oksi – asetilen kaynakçısı eğitimi ile ilgili içerik aşağıdaki gibidir:

• Kaynakta kullanılan yöntemlere genel bakış

• Oksi-asetilen kaynak yönteminin tanımı ve önemi

• Oksi-asetilen kaynak yönteminde kullanılacak elekt-rotlar

• Kaynak hazırlığı ve oksi-asetilende kullanılacak kay-nak pozisyonlar

• Oksi-asetilen kaynak yönteminde meydana gelebile-cek hatalar ve kontrol teknikleri

• Oksi-asetilen kaynak tekniğinde iş güvenliği 3.5 Eğitim Süreleri

Kaynak eğitimleri, katılımcıların kaynak kabiliyetini ge-liştirmeye yönelik verilen eğitimlerdir. Bununla birlikte eğitime gelen her kaynakçının tecrübesi ve kabiliyeti faklı olmaktadır. Eğitim süreleri, eğitim alan kaynakçıya uygun ve kabiliyetlerini geliştirebilecek yeterlilikte olmalıdır. Yu-karıda sayılan kaynak yöntemleri ile ilgili kaynakçı eğitim-leri ise aşağıda belirtilen sürelerde gerçekleştirilebilir;

• 3 günlük eğitimler

• 7 günlük eğitimler

• 20 günlük ve daha fazla süreli eğitimler

3 günlük eğitimler, genel olarak tecrübeli çelik ve alü-minyum kaynakçıları için yapılan eğitimlerdir. Eğitimler 3 saat teorik ve 18 saat pratik olmak üzere toplam 21 saat-lik süreyi kapsamaktadır. Bu eğitim tamamen uluslararası normların öngördüğü standartlara göre sınavlara yönelik yapılmaktadır. Eğitimler uygulama-kaynaklı parça kont-rolü aşamalarında geçmektedir.

7 günlük eğitimler ise birkaç yıl kaynakçılık yapan ve tec-rübesi orta düzeyde olan çelik ve alüminyum kaynakçıları için yapılan eğitimlerdir. Eğitimler 7 saat teorik ve 42 saat pratik olmak üzere toplam 49 saatlik süreyi kapsamakta-dır. Genel olarak yanlış bilinenleri düzeltme ve daha pro-fesyonel kaynak yapmak için düzenlenir. Kaynakçıların bilgi ve tecrübesini var olanın üstüne çıkarma, uluslara-rası normlara karşı farkındalığı arttırma ve bu normlara göre yapılacak sınavlarda başarılı olma eğitimin temel amacıdır.

20 günlük ve daha uzun süreli eğitimler, kaynak konu-sunda çok fazla çalışmamış ve kaynak ile ilgili çok az tec-rübesi olan çelik ve alüminyum kaynakçıları için yapılan eğitimlerdir. Eğitimler minimum 14 saat teorik ve 126 saat pratik olmak üzere toplam 140 saatlik süreyi kapsa-maktadır. Kaynakçının durumuna ve pratik düzeyine göre süre daha da uzatılabilir. Kaynak konusunda çok zayıf bir kaynakçıyı yetiştirme amacı ile düzenlenen eğitimlerdir.

Bu eğitimlerde ilgili yöntemin tüm uygulamaları (kaynak-çının tecrübi durumuna göre) gerçekleştirilir. Yine bu eği-timlerde amaç eğitim sonunda kaynakçıların uluslararası normlara göre kaynak yapmasını sağlamaktır.

3.6 Eğitim Ekipmanları

Eğitim, eğitim isteminde bulunan işletmelerin atölyele-rinde veya oluşturulan Uygulamalı Eğitim Merkezlerin-de yapılabilir. Fakat eğitimlerMerkezlerin-de unutulmaması gereken kaynakçının, eğitimleri verimli bir şekilde ve firesiz bitire-bilmesi gerekliliğidir. Eğitim alanların odaklanmasını zor-laştıran ve var olan işler nedeniye eğitimlerde kesintiye neden olabilecek işyeri atölyelerinde yapılan eüitimler te-terince verimli olmamaktadır. Dolayısı ile sadece kaynakçı eğitimi için düzenlenmiş mekânlarda yapılan eğitimlerin yararı daha büyüktür. Kaynaklı imalat yapan işletmelerde Resim 6. Oksi-Asetilen Kaynakçısı Uygulamalı Eğitim Görseli

39

MÜHENDİS ve MAKİNA güncel ^ EYLÜL 2020 ^ www.mmo.org.tr

kaynakçı olarak çalışanların/çalıştırılacakların, kullandık-ları kaynak metotkullandık-larına uygun olarak teorik-uygulamalı eğitim verilmesi kaynak eğitimi için organize edilmiş kay-nak eğitim merkezinin amaçlarından olmalıdır. Bu eğitim merkezlerinde eğitimle ilgili tüm program uluslararası standartlara göre yürütülmelidir. TMMOB Makina Mü-hendisleri Odası olarak eğitimler, Bursa’da bulunan Uygu-lamalı Eğitim Merkezinde gerçekleştirilmektedir. Eğitim için gerekli altyapı, donanım ve malzeme aşağıdaki gibi olmalıdır:

• Derslik

• Kaynakçı kabinleri ve kaynakçı masaları

• Kişisel koruyucular (maske, eldiven, kolluk vs.)

• Havalandırma (hava emme) ünitesi

• Kaynak Makinaları (Gazaltı (MIG/MAG), Elektrik Ark, TIG, Oksi-Asetilen)

• Gaz besleme düzeneği

• Kaynak teli, elektrot

• Zımpara, avuç taşlama

• Numaratör

• Genel atölye ekipmanı

• Parça soğutma kapları

• Hidrolik pres (yaklaşık 30 ton kapasiteli) ve kırma/

eğme testleri için gerekli balta ve matrisler

Resim 7. Kaynakçı Eğitimleri için Uygulamalı Eğitim Atölyesi

• Metal şerit testere ve oksijenle kesme

• Yazı tahtası

• Hurda kapları

4. SONUÇ

Kaynakçı eğitimleri, teorik ve pratik bölümlerin harman-lanarak ve teoriğin pratik uygulamalar üzerindeki so-nuçlarını inceleyerek uygun eğitim föyleri ile kaynakçıya bilinçli kaynak nasıl yapılır sorusunun cevaplanmasını sağlar. Eğitimli kaynakçı, kaynatacağı malzemeye göre doğru yöntemi, doğru dolgu malzemesi seçimini, doğ-ru kutuplama ve makine ayarını yapmasını bilir, kaynak prosedürlerini okumayı öğrenir. Böylelikle kaynak kalitesi yükselir, kaynak hataları minimize edilmiş olur. Eğitilmiş kaynakçılar ile yükselen üretim kalitesi, uluslararası alan-da alan-da rekabet etme gücünü arttırır.

İşçi sağlığı ve iş güvenliği açısından bakıldığında kay-nakçı eğitimleri, kaynak işlerinde çalışanların bilinçlen-dirilmesini sağlar, iş kazasına sebep olma ve iş kazasına yakalanma olasılığını düşürür. Kaynakçıların eğitilmesi ile mukavemet aranan ve yük taşıyan, çelik çatılar, kreynler, üstü kapalı pazar yerleri gibi konstrüksiyonlarda kaynak hatalarından ötürü oluşan çatlama, kırılma, çökmeye ka-dar giden ölümlü kazalara sebep olacak hataların önüne geçilebilecektir.

40

1 Makina Mühendisi (M.Sc.), Kaynak Mühendisi, UT, MT, PT, VT Seviye III, RT Seviye II, TMMOB Makina Mühendisleri Odası Kaynak Eğitim ve Muayene Merkezi burak.bayraktaroglu@mmo.org.tr

2 Dr., Makina Mühendisi (Ph.D., M.Sc.), Kaynak Mühendisi, UT, RT, MT, PT, VT Seviye III, TMMOB Makina Mühendisleri Odası Kaynak Eğitim ve Muayene Merkezi - ersan.gonul@mmo.org.trkina.com.tr

İŞ EKİPMANLARININ İŞLETME AŞAMASINDAKİ