Türkiye‟de kayıt dışı istihdama ve yabancı kaçak işçi istihdamına neden olan etkenlerin ortadan kaldırılarak iş hayatında kayıtlı istihdamın gerçekleşmesi kayıt dışı istihdam ile mücadele projesinin temel hedeflerindendir. Kayıt dışılık özellikle belge düzeninin ve kontrol mekanizmasının yeterli olmadığı ülkelerde yaygın olarak görülmektedir.
193
Uluöz, D., 2009, “İşçi ücretleri artık bankalar aracılığıyla ödenecek”, Yaklaşım Dergisi, (193)
www.yaklasim.com.tr.
86
Kayıt dışı istihdamla mücadeleye ilişkin KADİM projesi ÇSGB‟ca hazırlanmış ve 04.10.2006 tarihli ve 26309 sayılı R.G.‟da yayımlanan 2006/28 sayılı Başbakanlık Genelgesi ekinde sunulmuştur. İlgili genelgede de belirtildiği üzere bu proje kapsamında ÇSGB Strateji Geliştirme Başkanlığı bünyesinde “Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele Koordinatörlüğü” kurulmuştur.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı projenin icrasını yürütmekle birlikte İçişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Hazine Müsteşarlığı, Gümrük Müsteşarlığı ve Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı ile koordinasyon halinde, sendikalar ve meslek kuruluşları ile birlikte bütün sivil toplum kuruluşları KADİM projesi kapsamında elbirliği ile çalışması gerekmektedir. Kayıtlı istihdama geçişte yapılacak faaliyetlerin başarıya ulaşmasında Valilik ve Kaymakamlıklara da büyük görev düşmektedir. Bu proje kapsamında Valiliklerin özellikle SSK, Bağ-Kur, İŞKUR ve Maliye Bakanlığı il teşkilatlarının kayıt dışı istihdam ile mücadele faaliyetlerini yakından takip ederek ihtiyaç halinde genel ve özel kolluk birimlerinin gerekli desteği vermeleri temin edecekleri belirtilmiştir.
KADİM projesi kapsamında 2006 Ekim-2007 Aralık dönemine ilişkin 189.567 işyeri denetimi yapılmış ve 731.875 çalışan denetlenmiştir194. Yapılan denetimlerde 43.876 kişinin kayıt dışı çalıştığı tespit edilmiş olup bu çalışanlardan 352‟si yabancı kaçak işçidir.
KADİM Projesi kayıt dışılık ile mücadelede halkın, kamu yönetiminin ve sosyal tarafların elbirliği ile etkin biçimde yürütülebilecek, ülke ekonomisini ve sosyal hayatı etkileyecek bir projedir195. Bu proje kapsamında gerek eğitim faaliyetlerine devam ettirilerek gerekse görsel medya araçlarına ağırlık verilerek projenin tanıtımı yapılmakta ve tüm ülke geneli bu projeye dahil edilmek istenilmektedir. İnşaat, turizm ve hizmet sektörlerinde kayıt dışı istihdam yoğun olarak görüldüğünden özellikle bu sektörlerde denetimlerin
194
Kayıt Dışı Ekonomiyle Mucadele Stratejisi Eylem Planı 2008-2010, s. 36. 195
Hastürk, H., “Kayıt dışı ile mücadele çerçevesinde portör muayeneleri ve işverene getirdiği sorumluluklar”, http://www.bilgilidenetim.com.
87 yoğunlaştırılması isabetli olacaktır196
. Bu denetimlerin sağlanması amacıyla SGK bünyesinde görevlendirilen “Sosyal Güvenlik Denetmen” lerine büyük görev düşmektedir. Nitekim 26.05.2011 tarihli R.G.‟de yayımlanan “Sosyal Güvenlik Denetmenliği ve Sosyal Güvenlik Denetmen Yardımcılığı Sınav, Atama, Yetiştirilme, Görev ve Çalışma usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” hükümleri doğrultusunda atanan Sosyal Güvenlik Denetmenleri Kurum mevzuatının işverenler tarafından uygulanıp uygulanmadığının denetlemesinde ve kayıt dışı istihdamın önlenmesinde etkili olacaktır. Sosyal güvenlik denetimi; kayıt dışı istihdamı önlemek, sosyal güvenliğe ilişkin mevzuatın uygulanmasını sağlamak, sosyal sigorta suistimalleri ile mücadele etmek amaçlarıyla işveren, sigortalı, hak sahipleri ve üçüncü kişileri kapsayan inceleme, araştırma ve soruşturma faaliyetleridir197
. Sosyal güvenlik denetiminin etkin biçimde yapılması suretiyle kayıt dışılık en aza inebileceği gibi sosyal güvenlik açıklarının finansmanında da olumlu etkisi olacaktır.
Kayıt dışılığın önlenmesine ilişkin 2003 yılından itibaren yürütülmekte olan “e-Dönüşüm Türkiye” projesinde ve 2006 yılında uygulanmaya başlanan “Bilgi Toplumu Stratejisi” projesi kapsamında kullanıcılar elektronik ortamda kamu hizmetlerine farklı platformlardan, güvenilir şekilde ve tek bir noktadan erişebilecekleri gibi devlet yapısının da daha şeffaf, daha güvenilir, daha hesap verebilir, vatandaşın ve iş dünyasının taleplerine daha hızlı ve kaliteli hizmet verebilir hale getirilmesi amaçlanmaktadır.
Kayıt dışı istihdamla mücadele konusunda, SGK ile Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü arasında yapılan mutabakat sonucunda 01.05.2008 tarihinden itibaren ilgili Genel Müdürlük bünyesinde Sağlık İl Müdürlüklerince düzenlenen portör muayene çizelgelerine ilgililerin TC Kimlik Numaralarının da kaydedilmek suretiyle ilgili listelerin SGK‟a manuel veya bilgisayar ortamında gönderilmesi yönünde uygulama başlatılmıştır198
. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğünün portör muayenelerine ilişkin 2005/9 sayılı Genelgesinde 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha
196
Kayıt Dışı Ekonomiyle Mucadele Stratejisi Eylem Planı 2008-2010, s. 36. 197
Olgaç ve Bulut, s.28. 198
SGK , 2011/51 Sayılı Genelge (Sosyal Sigortalar Genel Müdürlüğünün Kayıt Dışı İstihdam İle Mücadeleye İlişkin Genelgesi).
88
Kanununun 126. maddesi gereğince “Yenilecek ve içilecek şeyler satan veya veren işler ile
sıhhi müesseselerde çalışanların bulaşıcı hastalığı taşıyıcılığı yönüyle belirli periyotlarda kendilerini muayene ettirerek sıhhi rapor alma mecburiyetlerinin bulunması” hükmüne
dayanılarak SGK ile Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü arasında yapılan çalışmalar neticesinde “Portör muayene çizelgelerine TC Kimlik Numaralarının da kaydedilerek düzenlenen listelerin SGK‟a manuel veya bilgisayar ortamında gönderilebileceği” yönünde mutabakata varılmıştır199
.
Ayrıca 13.07.1973 tarihli ve 1774 sayılı Kimlik Bildirme Kanununun Uygulanmasına İlişkin Yönetmeliğin 6. maddesine göre “Otel, motel, han, pansiyon, bekar odaları, kamp, kamping, tatil köyü, her türlü özel veya resmi konaklama yerleri ile il özel sağlık müesseseleri, dinlenme ve huzur evleri ve dini ve hayır kurumlarının sosyal tesislerinde bulunan sorumlu işleticinin kimlik bilgileri, o tesis açılmadan önce sahip veya kanuni temsilci veya kiracısı tarafından iki örnek İşletici Kimlik Bildirme Belgesine yazılarak en yakın yetkili genel kolluk örgüte verilir.” denilmektedir. Aynı yönetmeliğin 8. maddesi (b) başlıklı alt bölümünde ise “Her çeşit ticaret ve sanat amacı güden iş yerlerinin sorumlu işleticileri tarafından buralarda veya geçici olarak çalıştırılanların kimlik bilgileri
Çalışanlara Ait Kimlik Bildirme Belgesine yazılarak üç gün içinde en yakın genel kolluk
örgütüne verilir” hükmü yer almaktadır. 26.05.2008 tarihli ve 26887 sayılı R.G.‟de yayımlanarak yürürlüğe giren 5763 sayılı İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun 12. maddesi ve aynı Kanunun ek 2. maddesi gereğince 1774 sayılı Kanun gereğince ilgili kolluk kuvvetlerine verilen sürekli veya geçici olarak çalışanlara ait kimlik bilgileri ilgili Sosyal Güvenlik İl Müdürlükleri ve Sosyal Güvenlik Merkezlerine bildirilmesi gerekmektedir200.
KADİM projesi kapsamında bankalarda yapılan her türlü işlem gerek bizzat bankaya gidilerek gerekse internet veya telefon bankacılığı aracılığı ile yapılan her türlü işlemde başvuru sahibinden “meslek bilgileri” ve “çalışılan yerin ünvanı ve açık adresi” bilgileri alınarak elektronik ortamda SGK‟a bildirilmesi gerekmektedir. Kamu İdareleri de yapmış
199
SGK , 2011/51 Sayılı Genelge. 200
89
oldukları her türlü işlemde ilgililere ilişkin “mesleği” ve “işyeri ünvanı ve adresi” bilgilerini alarak bu bilgileri SGK‟a intikal ettirmekle yükümlü olup yapılan işlemler sonucu sigortasız oldukları tespit edilenlerin SGK‟a bildirilmesi zorunludur. Bununla birlikte TURSAB (Türkiye Seyahat Acentaları Birliği), Özerk Spor Federasyonları gibi sivil toplum kuruluşları, Noterler, iletişim hizmeti veren kurum ve kuruluşlar da KADİM projesi kapsamında kayıt dışılıkla mücadelede temin etmiş oldukları bilgileri SGK‟a intikal ettirmekle yükümlüdür.
KADİM projesi dışında kayıt dışılıkla mücadelede ekonomik hayatta rekabet gücünün arttırılarak çalışma ortamlarının iyileştirilmesi ve finansal sistemin geliştirilmesine yönelik yapılan çalışmalar da kayıt dışılığın azaltılmasında etkili olmaktadır.