1.6. Kayıt Dışı Ekonominin Sonuçları
1.6.2 Kayıt Dışı Ekonominin Olumsuz Sonuçları
1.6.2.1. Ekonomik Sonuçları
Bir ülkede ulaşılmaya çalışılan temel ekonomik amaçlar;
Kaynak dağılımında adalet,
Yeterli ve sürdürülebilir büyüme ve kalkınma,
Ekonomik istikrar,
Gelir dağılımında adalet,
Dış dengenin sağlanması olarak özetlenebilir.
Ülkenin refah düzeyi, istihdam ve fiyatlar genel seviyesi ve gelir dağılımı konularındaki iktisadi gerçeklerin doğru saptanamaması şeklinde ortaya çıkan istatistiki kayıt dışılığın; bu sayılan amaçlara ulaşma konusunda etkisi bulunmaktadır. 42
40 Yılmaz, (1996), a.g.e., s.106.
41 Kıldiş, a.g.e., s.208.
42 Yılmaz Ilgın, Kayıt Dışı Ekonomi ve Türkiye’deki Boyutları, DPT Yayını, Ankara, Ocak 1999, s.36.
Kayıt dışı ekonominin büyüme hızının kayıtlı ekonomiden daha yüksek ise, toplam ekonomide meydana gelen (kayıt dışı + kayıt içi) büyüme hızı, resmi rakamlardan daha yüksek olur. Bu durumda ekonomide gerçekleşen gerçek büyüme hızı doğru olarak resmi rakamlara yansıtılamaz. Bir ülkenin genel refah düzeyini gösteren göstergelerin başında gelen milli gelir gelmektedir. Kayıt dışı ekonomi sonucunda milli gelir, ülkede yapılan üretimin, elde edilen gelirin, tüketimin ve yatırımların tamamını kapsayamaz. Bunun sonucunda ekonominin sektörel dağılımının doğru olarak bilinemez ve eksik ifade edilen milli gelir rakamları sonucunda, ülkenin refah düzeyi ve verimlilik verileri olduğundan daha düşük görünür. Milli gelir rakamlarının gerçeği yansıtmaması ve kaynakların nasıl dağıldığının doğru bilinememesi sonucu, gelirlerin kısmen veya tamamen devletten saklanması dolayısıyla ekonomiden pay alanların tam olarak bilinememesine bağlı olarak gelir dağılımı rakamları toplumun her kesimi için sapmalı olarak ortaya çıkar. Kayıt dışı ekonomi istihdam verilerinde de deformasyonlara neden olur. Kayıt dışı ekonomi sonucunda işsizlik rakamları gerçekte olduğundan daha yüksek görünür. İstihdam rakamlarının mutlak ve oransal olarak düşük görünmesine yol açar.
Dış ticaret göstergeleri de kayıt dışı ithalat ve ihracattan dolayı olması gerektiğinden daha düşük değerleri gösterir.
Devletin vergi gelirlerinin azalması sonucu doğan bütçe açıkları da ya borçlanma ya da para basma yoluyla karşılanır. Bütçe açıkları, borçlanma yoluyla karşılandığı taktirde faiz oranları yükselmekte dolayısıyla özel sektörün yatırım maliyetlerini artırarak (Dışlama Etkisi) yatırımlarını azaltabilmektedir. Yatırımların azalması, işsizliği artırarak işsiz kitlelerin kayıt dışı ekonomide çalışmasına neden olmaktadır. Bütçe açıklarının borçlanma yoluyla karşılanması sonucu artan faiz oranları nedeniyle kamu borçlanma maliyeti de artmakta, dolayısıyla bütçe açıkları daha da artmaktadır. Bütçe açıklarının Merkez Bankası aracılığıyla para basılarak karşılanması, enflasyon oranın yükselmesine dolayısıyla gelir dağılımının bozulmasına neden olmaktadır.43 Açıkların kendisi enflasyonist beklentileri artırmakta, para basma ve/veya
43 Sarılı, a.g.e., s.146.
iç ve dış borçlanma yöntemleriyle açıkların kapatılmaya çalışılması da enflasyonist baskıların ortaya çıkmasına yol açar.44
Kamu kesimi açıkları, hükümetin ekonomiyi yönlendirmede kullanacakları para ve maliye politikalarının etkinliğini azaltmaktadır. Faaliyetlerin kayıt dışı yürütülmesinin gelir dağılımına etkisi kayıt dışı ekonomiden kimlerin daha çok istifade ettiğine bağlı olarak değişmektedir. Eğer daha düşük gelirli kesim kayıt dışı ekonomiden pay alıyor ise gelir dağılımı bunlar lehine değişir.
Yüksek gelir grubunun kayıt dışı ekonomiden daha çok pay alması durumunda ise gelir dağılımı, gruplar arasında gelir dağılımı farkını azaltmaya yönelik amacın aksi yönünde bozulur.45
1.6.2.2. Mali Sonuçları
Kayıt dışı ekonominin olumsuz sonuçlarından birisi, devletin temel gelir kaynağı olan vergi gelirlerinin azalmasıdır. Devlet gelirleri içerisinde en önemli yeri, vergiler oluşturmaktadır.46
Devletin, gelirlerini arttırmak amacıyla vergi oranlarında yapacağı yükselme, kaçakçılığı daha cazip hale getireceğinden yeni vergi gizlemelerine neden olacaktır.
Kayıt dışı ekonomi, sosyal güvenlik ve vergi tabanını aşındırarak vergi tahsilatında bir azalışa, dolayısıyla daha büyük bütçe açıklarına ve hem doğrudan vergilerde hem de dolaylı vergilerde daha büyük bir artışa neden olabilir. Bu durum ise sonuçta artan vergileme sürekli büyüyen kayıt dışı ekonomi şeklinde kısır bir döngü yaratabilir.47
Kamu yönetiminin yerine getirmek zorunda olduğu savunma ve iç güvenlik ile adalet, eğitim, sağlık ve altyapı gibi pek çok hizmet, kamu harcamalarının aşağı çekilmesini güçleştirmektedir. Kamunun asli gelir kaynağı olan vergiler yeterince
44 Ilgın, a.g.e., s.40.
45 Ilgın, ag.e., s.40.
46 Sinan Arslan, “Vergi Kaybının Sebepleri ve Sonuçları”, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı:98, Kasım 1996, s.128.
47 Hakan Çetintaş ve Hasan Vergil, ''Türkiye’de Kayıt Dışının Tahmini'', Doğuş Üniversitesi Dergisi, Sayı:4, Ocak 2003, s.20.
toplanamayınca büyüyen kamu açıkları sorunu ortaya çıkmaktadır. Bunun sonucu da kamusal hizmetlerin zamanında ve etkin olarak gerçekleştirilmesi zorlaşmaktadır. Bu da yaşam kalitesinde ve refah düzeyinde düşme anlamına gelmektedir.48
1.6.2.3. Sosyal Sonuçları
Yasa dışı faaliyetlerin yaygınlaşması, bireylerin devlet otoritesine olan güvenlerini azaltır. Devlete olan güvenlerinin azalması sonucu, bireyler sorunlarını yasa dışı yollarla çözme yoluna gidebilirler. Özellikle, bireyler sorunlarını rüşvet, suistimal yoluyla ya da yasa dışı örgütler yoluyla giderebilir. Kayıt dışı ekonomi devlete karşı bir başkaldırı, diğer bir deyişle ekonomik anarşi yaratır, moral değerleri bozar.49
Kayıt dışı gelirlerin büyükçe bir kısmı çıkar amaçları suç örgütlerince haraca bağlanmak suretiyle toplanmakta, bu haraçlar kamu kurum ve kuruluşlarında bu suç örgütlerinin işlerini takip eden veya onların önündeki her türlü bürokratik engeli ortadan kaldıran bazı kamu görevlilerine rüşvet olarak dağıtılmaktadır. Bu durum, bürokratik ve toplumsal yapıyı çürütmekte; toplumun yapısını ve dokusunu yozlaştırmakta, toplum ahlakında çöküntü yaratmaktadır.50
Kayıt dışı ekonominin toplumun manevi değerleri üzerinde de etkisi vardır.
Zira, yasal olmayan şekilde, haksız ve kolay yoldan para kazanma düşüncesinin kabul görmesine neden olmaktadır. Kayıt dışı faaliyetlerin, kayıtlı faaliyetler karşısında sağladığı avantajlar nedeniyle gelirlerini kayıt dışında bırakmak isteyenler, ikametgahlarını gizlemekte, bir takım bilgileri gerekli yerlere vermekten kaçınmakta ve kayıt dışında kalmaya çalışmaktadır. Bu durum kamu güvenliği, seçmen kütüklerinin
48 Ilgın, a.g.e., s.41.
49 Osman Altuğ, ‘ ‘Kayıt Dışı Ekonomi: Vergiye Karşı Başkaldırı’’, Görüş Dergisi, Sayı:14, Mart 1994, s.66
.50 Hamza Kaçar, “Yolsuzluk ve Kayıt Dışı Ekonomi İle Sürdürülebilir Bir Kalkınma Gerçekleştirilemez”, Yaklaşım Dergisi, Yıl: 9, Sayı:97, Ocak 2001, s.68.
oluşturulması, yargının etkin işlemesi, nüfus sayımı ve ekonomik anlam taşımayan diğer istatistiksel bilgilerin elde edilmesi açısından da sakıncalar doğurmaktadır51
Kayıt dışı ekonomiye, ekonomik ve sosyal sistemlerin işleyişi üzerindeki etkileri ve bu sistemlerin geleceğinde oynayacağı rol açısından da önem verilmektedir.
Bu konuda Handy, geliştirildiği modelinde gelecekle ilgili olarak, küçük işlerin ve kendi işinde çalışmanın, part time işlerin ve kendi ihtiyacını kendi karşılamanın (do-it-yourself), sonuçta kayıt dışılığın yaygın olduğu bir ekonomik yapı öngörmektedir.
Gersuny de, hane halkı üretimi ve imece şeklindeki üretim yapısından, büyük değişimle (great transformation) geçilen düzenli endüstriyel üretim safhasından sonra, tekrar hane halkı üretiminin (household production) yaygın olduğu sisteme dönüleceğini ileri sürmektedir.52
1.6.2.4. Çalışma Hayatı İle İlgili Sonuçlar
Çalışma hayatı ile ilgili olumsuz sonuçlar büyük ölçüde kayıt dışı istihdamdan kaynaklanmaktadır. Kayıt dışı istihdam, her şeyden önce sosyal güvenlik sisteminin etkinliğini bozmaktadır. Kayıt dışı istihdam demek, çalışanların gerekli vasıflara sahip olmaması ve asgari yaş haddi, asgari ücret, fazla mesai ve işyeri standartları gibi konulardaki düzenlemelere uyulmaması, gerekli sosyal güvenlik, vergi ve diğer fonların eksik ödenmesi veya hiç ödenmemesi demektir. Böyle olunca, çalışan nüfus sosyal güvenlik şemsiyesi altında kapsanamamakta, yeterli prim toplanamamakta, sosyal güvenlik kuruluşları da, başta finansman zorlukları olmak üzere çeşitli zorluklarla karşılaşmakta ve kendilerinden beklenen hizmetleri etkin olarak yerine getirememektedirler.53
Kayıt dışı istihdamın bir diğer yönü de, kayıt dışı çalışanların sendikal haklardan yoksun olmasıdır. Kayıt dışı çalışan kesimlerin ağırlığının artması, sendikaların zayıflamasına ve çalışan geniş kesimin haklarının korunmasında zafiyete yol açar.
Çeşitli gerekçelerle kayıt dışı çalışma durumunda olanlar, sendikasız olma ve sosyal
51 Emine Koban, Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonomi Sorunu ve Önlenmesinde Vergi Denetiminin Rolü, Uludağ Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt: 16 Sayı: 3, Ekim 1998, s.75.
52 Ilgın, a.g.e., s.41.
53 Ilgın, a.g.e., s.43-44.
güvenlik kapsamı dışında olma, çalıştıkları işyerinin ruhsatsız olması gibi nedenlerle, sağlıksız ortamlarda, işyeri ve iş güvenliği olmadan, pazarlık gücünden yoksun ve korumasız, istismara açık ve sigortasız olarak çalışmak zorunda kalırlar. Bu da iş hayatında sağlıksız bir ortamın oluşmasına ve çalışma ilişkilerinin ve işgücü piyasasının işleyişinin bozulmasına yol açar. Kayıt dışı ekonomik faaliyetlerde kadın ve çocuk işçilere de talep olduğundan, bu kesimin de zor şartlarda çalışması söz konusudur.54
54 Ilgın, a.g.e., s.44.