Kavramsal Açıdan Psikolojik İyi Olma

Psikolojik iyi olma alanında çalışma yapan araştırmacılar, iyi olma kavramının temel özelliklerini tanımlamayı da amaçlamaktadırlar (Kozma, Stones ve McNeil, 1991). Kavramı ele alan erken araştırmaların önemli bir kısmı doğal olarak bu kavramın tanımlanmasına odaklanmış, bununla birlikte psikolojik iyi olmanın çok boyutlu bir kavram olması, bu kavramın tanımlanmasını zorlaştırmış ve net tanımlar yapılmasını engellemiştir (Akın, 2009). Psikolojik iyi olmaya dair farklı tanımlar olmasına rağmen araştırmacılar psikolojik iyi olmanın bilişsel ve duygusal yönleri olduğu noktasında hem fikirdirler (Andrews ve Withey, 1976; Diener ve Emmons, 1984; Stock, Okun ve Benin, 1986). İyi olmanın tam olarak ne olduğu tartışmalı olsa da genel olarak psikolojik sağlıkla alakalıdır denilebilir (Tanhan, 2007).

İnsanın iyi olmasına dair her dönemde o döneme ait bilgilerle irtibatlı olarak farklı fikirler, algılar ortaya konulmuştur (Ekşioğlu, 2011). Freud’a göre psikolojik olarak sağlıklı, çevresi ile iyi uyum sağlamış bir birey; id-ego-süperegosu, egonun liderliğinde bir uyum içinde çalışan kişidir. Sağlıklı bir kişide güçlü bir benlik, alt-benlik ve üst-benliğin kişilik üzerinde aşırı kontrol sahibi olmasına izin vermez (Burger, 2006). Dengede olduğu sürece birey mutlu olur ve hayatı boyunca da bunu arar. Bulamaması durumunda, doyumsuzluğunda gerilim ortaya çıkar (Yanbastı, 1996).

Adler bireyin kendi hayatına yön veren sorumluluk sahibi olması için değer ve hedeflerini kendisinin oluşturduğu bir yaklaşımı benimser (Corey, 2005). Psikolojik yönden sağlıklı birey diğer insanlar da olmak üzere herkesin amaç ve duygularına saygı duyan ve sosyal ilgiye sahiptir. Bulunduğu durumdan, olumsuzluklardan

36

korkmayan bireylerdir (Lindzey, 1973; akt. Gülaçtı, 2009). Ona göre yetersizlik duygusunu üstünlük çabalarıyla abartma olmaksızın dengeleme ve toplum tarafından onaylanmış bir yaşam biçimi geliştirebilmiş olmak psikolojik sağlık için önem taşır (Ewen, 2003; akt, Anlı, 2011).

Erikson ise iyi olmayı psiko-sosyal gelişim kuramıyla ortaya koyarak her dönemde bireyin yerine getirmesi gerekli ödevleri belirtmiştir (Ekşioğlu, 2011). Erikson'a göre insanın sekiz çağı (temel güvensizliğe karşı temel güven, utanç ve kuşkuya karşı özerklik, suçluluk duygusuna karşı girişim, aşağılık duygusuna karşı işyapıcılık, rol kargaşasına karşı kimlik, yalnız kalmaya karşı yakınlık kurma, duraklamaya karşı üretkenlik, umutsuzluğa karşı benlik bütünlüğü) vardır. Her dönemin başarısı bir önceki dönemin ne ölçüde başarılı geçtiği şartına bağlıdır. Kişide bu özelliklerden sağlıklı olanların çoğunlukta oluşu bireyin psikolojik sağlığına işaret etmektedir (Erikson, 1984; akt, Anlı, 2011).

Maslow psikolojik olarak sağlıklı bireyin kendini gerçekleştirmekte olan birey olduğunu söylemektedir (Maslow, 1968). Temel ihtiyaçlarına doyum sağlayan birey, kendini giderek daha özgür ve iyi hissedecek sonuçta, kendisinde var olan tüm potansiyelleri açığa çıkaracaktır. Yani gerçek anlamda “kendisi” olacak, kendisini gerçekleştirecektir (Çırak, 2006).

Birey merkezli yaklaşımı benimseyen Rogers insanın problemlerinin sorumluluğu ve çözümünün kendinde olduğunu vurgular (Corey, 2005). Rogers (1961, 1980) kendini gerçekleştirmiş değil de kendini gerçekleştirmekte olan bireyler için tam işlev yapan insan (fully functioning person) tabirini kullanır ve bu bireyi de psikolojik açıdan sağlıklı olarak görür (Akt. Cenkseven, 2004). İşte bu tam işlev yapan insanlar yeni deneyimlere açık, zamanını en iyi şekilde değerlendiren, davranışlarında başkalarının değerlerini ölçü alan değil içgüdülerine göre hareket eden, yüksek derecede üretken ve bağımsızlık, özgürlük duygusuna sahip bireylerdir (Schultz ve Schultz, 2001). Allport (1961) psikolojik olarak sağlıklı insanı benlik kapsamı geniş, merhametli ve sevgi dolu ilişkiler kurabilen, duygusal açıdan güvenli kendini kabul eden, gerçekçi ve içgörü sahibi olarak tanımlamıştır. Bradburn (1969) ise bu kavramı; olumlu ve olumsuz duygulanım arasındaki bir denge olarak ele almış ve psikolojik iyi olmayı olumlu duyguların, olumsuz duygulardan daha fazla yaşandığı bir durum olarak tanımlamıştır. Bu araştırmacı, her bireyin hem olumlu hem de olumsuz duygular

37

yaşayabildiğini ve psikolojik iyi olmada anahtar noktanın, olumlu duyguların olumsuzlara üstün gelmesi olduğunu varsaymıştır.

Jahoda akıl sağlığının, akıl hastalığının yokluğu anlamında olmadığını ifade etmiş ve akıl sağlığının altı kriterini (kişinin kendine yönelik pozitif tutumları, büyüme ve kendini gerçekleştirme, kişililiğin bütünleşmesi, otonomi, gerçeklik algısı ve çevreye hâkimiyet) ileri sürmüştür (Ryff, 1989a). Tüm bu bilim adamlarının ortaya koymuş oldukları psikolojik sağlıkla ilgili görüşlerin değerlendirilip bunların bir araya getirilmesiyle psikolojik iyi olma kavramı ortaya atılmıştır (Ekşioğlu, 2011)

Maloney (1990), psikolojik iyi olmayı tanımlamak için üç seçenek öne sürmüştür. Birincisi olan negatif modele göre psikolojik iyi olma, psikopatolojinin yokluğuyla tanımlanmaktadır. Örneğin anksiyete ve depresyon yaşamayan bir birey, psikolojik anlamda sağlıklı olarak görülebilir. Maloney’in (1990) psikolojik iyi olmayı tanımlamak için öne sürdüğü ikinci seçenek normal modeldir. Hasta olmayan normal birey; doyum sağlayan bir işe ve arkadaş çevresine sahip ve iyi bir benlik algısıyla birlikte kendini mutlu olarak tanımlayan bireydir. Normal psikolojik sağlık, aynı zamanda bireyin yaşama ortalama bir uyum sağlamasını ifade etmektedir. Psikolojik iyi olmayı tanımlamada üçüncü seçenek pozitif modeldir. Buna göre psikolojik anlamda sağlıklı birey; yaşama yönelik ortalama bir uyumun ötesinde bir psikolojik duruma sahip bireydir. Böyle bir birey kendini iyi değil daha iyi olarak tanımlar (Maloney, 1990; akt. Akın, 2009).

Lawton (1983) psikolojik iyi olmanın dört boyuttan oluştuğunu ifade etmiştir: (a) Bireyin anksiyete, depresyon, gerginlik, endişe ve kötümserlik gibi olumsuz duygularla baş edebilme yeteneği, (b) bireyin uzun süreli duygularına yönelik bilişsel bir değerlendirmesi olan mutluluk, (c) bireyin etkin olmasını ve hoş duygular yaşamasını sağlayan olumlu duygulanım ve (d) bireyin erişmek istediği amaçlarıyla elde ettiği amaçları arasındaki tutarlılık. Psikolojik iyi olma bireyin yaşam kalitesinin en önemli göstergelerinden birisidir.

Günümüzde anladığımız anlamda psikolojik iyi oluş kavramı ise Carol Ryff tarafından ortaya atılmıştır (Timur, 2008). Ryff ve Singer'a (1996) göre psikolojik olarak iyi olma sadece stressiz olma veya diğer psikolojik problemlerin olmaması ile tanımlanamaz. Psikolojik iyi olma; pozitif benlik algısını, insanlarla iyi ilişkileri, çevresel hâkimiyeti, özerkliği, yaşamın anlamını ve sağlıklı bir gelişim yönündeki

38

duyguları içermektedir (Ryff, 1995). Keyes, Shmotkin ve Ryff'a (2002) göre bireyin benliğini olumlu algılaması, sınırlılıklarını kabul edip kendisiyle bütünleşmesi, diğer bireylerle etkili iletişim kurabilmesi, çevresini kişisel ihtiyaç ve isteklerine cevap verecek biçimde şekillendirmesi, bağımsız ve girişimci olması, yaşamın anlam ve amacına ilişkin farkındalık sağlaması, yetenek ve becerilerinin farkında olması ve kendini geliştirmesi gibi özellikler psikolojik iyi olmayı yansıtmaktadır.