Frege “Kavram ve Nesne (Alm. ‘Über Begriff und Gegenstand’)” başlıklı çalışmasında kavrama dair bir soruşturma gerçekleştirmektedir. Bir önceki bölümde matematiksel nesne olarak sayıyı nasıl fonksiyon ve argüman ilişkisi içinde açıklamışsa bu bölümde de dilsel, mantıksal bir nesne olan sözcüğü kavram ve nesne ilişkisi içinde açıklamaktadır.
Her şeyden önce Frege’nin kavrama ilişkin tam bir tanım yapmadığını söylemek mümkündür. Kavrama ilişkin doyurucu bir tanım yapılamamasının Frege’ye göre birta- kım gerekçeleri de vardır. Frege nasıl bir kimyacıdan araştırma sahası olan elementlerin her unsurunu birbirinden ayrıştırması beklenemezse mantıksal olarak basit olanında sı- nırlarının çizilemeyeceğini ve tam bir tanımının verilemeyeceğini düşünmektedir. Man- tıksal olarak basit olan, ayrıştırılamaz ve tam bir tanıma sahip olamaz. Bu yüzden kavram bir yargı bağlamında düşünüldüğünde o kadar basit ve temelde duran bir şeydir ki tam bir tanımının verilmesi mümkün olamaz.
Dilsel, mantıksal bir önermede özne ve yüklem olduğunu düşündüğümüzde Frege kavramın yüklemin gönderimi (Alm. Bedeutung) olarak ortaya çıktığını ifade etmektedir. Yani kavram yüklemsel bir yapıya sahip olan şeydir. Yüklemsel olmak, bir önceki bö- lümde ifade edilen fonksiyonun doymamış, boşluklu bir yapı olmasına benzer bir durum- dur.
68
“Özne” ve “yüklem”i dilsel anlamda ele alırsak, söylediğimiz özetle şudur: Kav- ram bir yüklemin gönderimidir [Bedeutung]; nesne ise hiçbir durumda bir yüklemin gön-
deriminin bütününü oluşturmayıp ancak bir öznenin gönderimi [Bedeutung] olabilir.”66
“Ümit ve Betül evlidir.” dilsel ifadesinde bir tane özne ve bir tane de yüklem bu- lunmaktadır. Frege’nin fonksiyon ve kavram makalesindeki açıklama modeline göre yo- rumlarsak “evli olmak” ifadesi bir fonksiyondur ve boşluklu bir yapıdır. “Dır” ifadesi de yargı bildiren bir koşaçtır. Bu boşluğa evli olma özelliğine sahip bir nesne geldiğinde fonksiyon doyacaktır. Nitekim verdiğimiz örnekte evlidir fonksiyonundaki boşluğa iki adet argüman olarak Ümit ve Betül girmiştir. Aynı açıklamayı kavram ve nesne makalesi bağlamında da yapmak mümkündür. Evlidir ifadesini bir kavram olarak düşündüğü- müzde kavramın altına düşecek olan nesneler Ümit ve Betül olmaktadır.
Frege kavramın her zaman yüklemsel bir yapıda olduğunu ve dilsel düzeyde yük- lemin bir gönderimi olduğunu ifade etmektedir. Özne ise bu yükleme yüklemlenmesiyle kavrama ait boşluklu yapıyı doldurmaktadır. Frege bunu öznenin yüklemin altına düşmesi olarak ifade etmektedir. Böylelikle özne ve yüklem arasındaki bu ilişki öznenin gönde- rimi olan nesne ile yüklemin gönderimi olan kavram arasında da aynı şekilde kurulmak- tadır.
“Kavram, doymamıştır; altına düşecek tekil bir şeye gereksinim duyar. Bundan dolayı kavram kendi başına var olamaz. Kavram altına düşen, hakkında yargı verilebilir içeriktir; böylelikle kavram bir yüklem olarak ortaya çıkar ve her zaman yüklemseldir.”67
Frege böylece kavramın tanımını tam olarak ortaya koymasa da kavramın bazı özelliklerini açıklamaktadır. Kavrama ilişkin bu açıklamaları şimdilik yeterli görüp kav- ramın altına düşen nesnenin tanımına ve bu nesnenin kavramla ilişkisine değinebiliriz.
Frege aslında kavrama bir tanım verebilmek için ne kadar çekimserse nesneye verilecek tanım içinde o kadar çekimserdir. Nesnenin tanımı da kavramın tanımı gibi an-
66 Frege, “Kavram ve Nesne”, s.110
67 Özgüç Güven, “Kant, Bolzano ve Frege’de Yargıların Temellendirilmesi ve A Priorilik Sorunu” (Dok- tora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012), s. 154.
69
cak önerme içerisinde kullanıldığı bağlama bağlı olarak tarif edilebilir. Kavram ve fonk- siyon makalesine geri dönersek Frege nesneyi; kendisi fonksiyon olmayan ama fonksi- yondaki boşluklu yapıyı dolduran olarak açıklamıştır.
“Nesneleri böylece kısıtsız olarak fonksiyonların argümanları ve değerleri olarak uygun gördüğümüz zaman, burada neye bir nesne dediğimiz sorunu ortaya çıkar. Kurala uygun bir tanımlamayı olanaklı görmüyorum, çünkü burada karşımıza çıkan, mantıksal
çözümlemeye uygun olmayacak kadar çok yalın bir şey.”68
Frege’nin nesneyi ve kavramı tanımlamaktan kaçınmasının en temel sebeplerin- den birisi bizimde tezimizin konusu olan nesnenin ancak yargı bağlamında kendisini açık etmesinden kaynaklanmaktadır. Yukarıda Frege’nin kavramın mekanının yargı olmasına ilişkin takip ettiği üç ilkeden bahsetmiştik. Bu ilkelerin ikincisi bir sözcüğün tek başına gönderimde bulunamayıp ancak bir yargı bağlamında gönderimde bulunabileceğiydi. Üçüncü ilke de kavram ile nesne arasında yapılması gereken ayrıma ilişkindi.
Bu açıklamalar da gösteriyor ki Frege’de gerek argüman gerekse nesne tek başla- rına herhangi bir gönderimde bulunamamakta olup ancak bir yargı bağlamında gönderime sahip olmaktadır. Bu durum Frege’de nesnenin mekanının yargı olduğuna işaret etmek- tedir.
Frege kavram ve nesne ilişkisi bağlamında birtakım ayrımlarda yapmıştır. Bir nes- nenin altına düştüğü kavramlara o nesnenin özelliği (Alm. Eigenschaft) demektedir. Fa- kat bir nesne, bir kavramın altına düşmeyip kendisi bizzat bir kavram olduğunda ve böy- lece ikinci düzey bir kavramla ilişkiye girdiğinde ise o nesne o kavramın vasfı (Alm. Merkmal) olmaktadır.
Nesnenin özellik olması, vasıf olması veya özel adın kavram olarak kullanılıp yüklem bildirmesiyle ilgili Frege birçok tartışma yürütmektedir. Fakat biz tezimizin Frege’nin nesne kuramına ilişkin bu bölümünde nesnenin mekanının yargı olduğunun gösterilmesini amaçladığımız için konuyla doğrudan ilgili olmayan ayrıntılara girmiyo- ruz.
68 Frege, “Fonksiyon ve Kavram”, s .16
70
Frege’de kavram ve nesne, fonksiyon ve argüman gibi terimler ile ilgili yeterince açıklama yapıldığını düşünüyoruz. Şimdi Frege’nin anlam ve gönderim kuramına geçe- rek şimdiye kadar ifade ettiklerimizi dilsel düzeyde anlam ve gönderim kuramı üzerinden açıklayabiliriz. Ayrıca bu bölümde Frege’nin düşünceler (Alm. Gedanken) isimli ese- rinde açıklığa kavuşturduğu düşünce, yargı, doğruluk değeri gibi terimleri de anlam ve gönderim kuramıyla birlikte açıklayacağız.