1.2. GENEL OLARAK ADALET
1.2.1. Kavram ve Anlamı
Platon'a göre adalet, toplumsal uyum bağlamında insanın ve devletin temel davranış kuralları, en yüce ve kapsamlı erdemdir. Aristoteles, adaleti bir erdem olarak
74 BOZKURT, a.g.e., s. 208.
75 GÜRĐZ, a.g.e., s. 129.
gördüğü gibi eşitlik ve ölçütlülük anlamı taşıdığını da ileri sürmüştür.Bir hukuk düzeninin adaletli olması için zayıflarıda korumalıdır.76
Felsefe sözlüğüne göre adalet;
Bir toplumda değerlerin, ilkelerin ideallerin, erdemlerin cisimleşmiş, somutlaşmış, hayata geçirilmiş olması durumudur. Adalet en yüce, nesnel ve mutlak bir değerin anlatımı olarak insanın davranışını ahlaki açıdan inceleyen ve eleştiren bir düşünce...77
olarak açıklanmaktadır. Bu tanımdan yola çıkıldığında, adalet kavramının hukuk felsefesindeki önemi yadsınamaz.
Adalet kavramı felsefe tarihinin önemli kavramlarından olup tarihsel gelişimi günümüze kadar dayanır. Bu yüzyıla kadar felsefe içinde değerlendirilen ve gelişen bu kavram; bu yüzyıldan sonra sosyal bilimlerin felsefeden ayrılması sonucu başta hukuk felsefesi ve sosyolojisi olmak üzere siyasal bilimlerin konusu olmuştur.
Eski Yunandan bugüne adaletin ne olduğu konusunda ortak bir görüş düşünürlerce ortaya konulamamıştır. Yani, Adalet Nedir? sorusu epistemolojik bir sorudur. Platon adalete “fikir” demektedir. Yani O’na göre adalet, bir fikir olduğundan insan düşüncesinin bir ürünü olmaktan öteye gidemeyecektir.78 Fikir olarak kabul edildiği takdirde ise; zamandan zamana, rejimden rejime farklılık göstereceği açıktır.
Genel olarak siyaset felsefecileri için adalet önemli bir kavram olması yanında, toplumun olmazsa olmaz koşullarındandır. Adaletin iki türü vardır. Birincisi maddi adalet, ikincisi şekli adalettir. Maddi adalet ve şekli adalete ilişkin bu tür tanımları, CAMPBELL'ın görüşlerinde görebiliriz. CAMPBELL'a göre;
...ahlakilik veya politika ile ilişkilendirilirken, şekli adalet hukukla ilişkilendirilmektedir. Şekli adalet, mevcut kurallara uygun şekilde muamele etme olarak, maddi adalet de, kuralların içeriğini değerlendirmekle ilgili adalet olarak tanımlanmaktadır.79
76 BOZKURT, a.g.e., s. 181
77 CEVĐZCĐ, a.g.e., s. 13.
78 PLATON, Devlet, Çev. Ersin Uysal, Đstanbul: Dergah Yayınları, 2005, s. 76.
79 UYGUR, a.g.e., s. 30.
Felsefenin konusu olabilmesi için adalet’in kavramlaştırılması gerekmektedir.
Kavramsal olarak adalet; günlük lisanda, ‘herkesin ve her şeyin yerli yerinde olması’,
‘herkesin olması gereken yerde olması’, ‘herkesin hak ettiğini alması’ veya ‘herkese hak ettiğinin verilmesi’ gibi anlamlara gelir. Ancak bu tanımın, adaletin ne olduğunu bize bildirmede eksik kalacağı açıktır.80
Adaletten bahsederken bir mağdur düşüncesi ortaya çıkmaktadır. Yani bir yerde mağdur varsa orada adalet arama söz konusudur. Adi suçlarla sınırlı olmayan bu kavram, ekonomik ve sosyal alanlarda da adalet duygusunu çağrıştırmaktadır. Kısaca adalet kavramı dar kalıplara sokulmayacak kadar geniştir.
Bu düşünce geçmişi kurtarmaya, bu sayede gelecekte hataların yapılmaması için bir ortam oluşturulması olarak değerlendirilse de; geleceğin daha sağlıklı oluşturulması için “sosyal adalet”in de sağlanması adaletin zorunluluklarından biridir. Sosyal adalet teorilerine göre adalet; beşeri faaliyetlere rehberlik eden soyut kurallarla değil, sosyal grupların ulaşabildiği/sahip olduğu mali ve maddi imkânlarla bağlantılıdır. Bütün muğlâklığına ve zaaflarına rağmen sosyal adalet teorisi Karl MARX ve John RAWLS'un da içinde bulunduğu güçlü bir entelektüel geleneğe sahiptir.81
“Adaletli” başlığı altında yayımlanan yazılarında 'Başkası Olarak Kendisi'nde geliştirdiği 'küçük etik'i antropolojiyle bütünlemeye çalışan RĐCOEUR öncelikle, felsefenin adalet kavramını ihmal ettiğini, Aydınlanma'dan günümüze felsefenin adalet ile pek az ilgilendiğini belirtir. RĐCOEUR'e göre adalet sorununun ihmal edilmesi, adaletin bir görev duygusundan kaynaklanmadığını görmemizi engellemiş, adaletin temelinde etik bir niyetin bulunduğunu gözden kaçırmamıza yol açmıştır.82
Bu açıklamalardan hareketle adalet için ortaya çıkan anlamları kategorize edersek adaletin de dört anlamı olduğu görülür:
1) Ahlâksal anlam: Adalet, ahlâksal planda, doğruluk, dürüstlük, tarafsızlık, uygun ve doğru muamele biçimlerinde karşımıza çıkar,
80 BOZKURT, a.g.e., s. 182.
81 GÜLCAN, Nur Yeliz, “Rawls’ın Doğruluk Olarak Adalet Teorisi”, Kaygı Dergi, S.8, 2007, s. 86.
82 RĐCOEUR, Paul, “The Just”, University of Chicago Pres, 2000 http://www.iep.utm.edu/ricoeur / (Erişim tarihi:17/06/2010).
2) Siyasal anlam: Karşıt görüş ve çıkarları olan insanlar arasında hakka en uygun bir denge oluşturulmuş olması hâlidir,
3) Hukuksal anlam: Bir kimsenin haklarıyla başkalarının (toplumun, halkın ve nihâyet devletin) hakları arasında bir uyum bulunması hâlidir,
4) Ekonomik anlam: Maddî refahın, herkese ihtiyacına, değerine ve hak ettiği oranda dağıtılması hâlidir (sosyal adalet) .83
Bu anlamlardan anlaşılacağı üzere adalet sadece hukuk’un bir sorunu değil aynı zamanda ekonomik, ahlaksal ve siyasal bir sorundur.
Adaletin bir de yaşam ilkesi olarak ele alınması gerekir. Bu bağlamda KANT’a göre adaletin üç ayrı ilkesi vardır. Şerefli yaşa, kimseye zarar verme ve herkesin payına düşeni ver. Bu üç ilke adaletin aynı zamanda ahlaksal, ekonomik, siyasal ve hukuksal anlamına da uygun düşmektedir.
Görüleceği üzere adalet kavramı rasyonel bir kavramdır. Yani adaletin kime nasıl uygulanacağı önceden bellidir. Yani bu kavrama göre bilinebilirlik mevcuttur.
Eğer bilinebilirlik olmasaydı tam bir kargaşa söz konusu olurdu.
KUÇURADĐ’ye göre, insan hakları açısından adalet, bir isteme ilkesidir. Đnsan haklarını ise o, kişilere muamele etmede eylem ilkeleri olarak değerlendirir. Bunlar, aynı zamanda hem toplumsal-siyasal ilişki düzenleyen hem de hukukun oluşturulmasını belirleyen kurallardır. Đnsan hakları böylece, hukuk kurallarının üretilmesi için temel ilke işlevi görür.84
Açıklamaların tamamı aslında adalet duygusunun adaletsizliğin olduğu durumda ortaya çıkan bir duygu olduğu tespitine yöneliktir. Görüleceği üzere hukuk ve adalet iç içe bir kavram olmakla birlikte, hukukun amacının adaleti sağlamak olduğunu söylemek de yanlış sayılmaz.
83 ÖZLEM, Doğan, “Ahlak Hukuku Önceler”, Felsefe Tartışmaları,Ağustos, 2000. s. 57-65.
84 KUÇURADĐ, a.g.e., ss. 35-36.