4.1. E-ticarette Ödeme Yöntemleri
4.1.1. Kartlı Ödemeler
Kredi kartları ilk olarak 1960 yılında uygulamaya konulmuş ve zamanla gerek teknolojik bakımdan gerekse yaygınlığı açısından büyük ilerlemeler kaydetmiştir. İllk kredi kartları sadece kağıttan ya da kartondan yapılmış kartlar iken zamanla teknolojinin gelişmesiyle plastik kartlar kullanılmaya başlanmıştır. İlk nesil kredi kartlarının üzerinde sadece fotoğraf ve yazı bulunurken daha sonra bu kartlara barkod, optik bilgi gibi ilaveler yapılarak kullanım alanları genişletilmiştir. 121
Bankalar ve yetkili kuruluşların müşterilerine belirli limitler dahilinde açtıkları kredilerle, nakit kullanmaksızın mal ve hizmet alımı, nakit kredi çekme imkanı sağlamak için verdikleri ödeme aracıdır. 122
Kredi kartının tüm dünyada standart bir ödeme altyapısına sahip olması ve kullanıcı kitlesinin genişliği Internet üzerinden yapılan alışverişlerde en çok kullanılan ödeme yöntemi olmasını sağlamıştır. Alışveriş sırasında kredi kartı bilgilerinin üçüncü şahıslarca ele geçirilmesinin önlenmesi amacıyla bu bilgilerin şifrelenmesi esasına dayanan SSL ve SET protokolleri kullanılmakta, böylece alışveriş güvenliği kolaylıkla sağlanmaktadır.
120 Oğuz Kaymakçı, Nuri Avcı ve Recep Şen, Uluslararası Ticarete Giriş, İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım, 2007, s. 284.
121 www.inet-tr.org.tr/inetconf8/bildiri/71.doc ( 18 Ekim 2007).
122 “Banka Kartları Merkezi (BKM) Elektronik Ticaret Raporu”, 2004,
Şekil 19’da genel olarak kredi kartı ile yapılan alışverişlerde gerçekleşen ödeme akışı ve ilgili taraflar yer almaktadır. İlgili tarafların başlıcaları, müşteri, satıcı, bankalar ve aracı kurumlardır. Bankalararası Kart Merkezi (BKM), VISA ve Mastercard’ın dünya çapında gerçekleştirdiği işlemlerin benzerlerini yerel olarak gerçekleştirmek amacıyla Türkiye’deki bankaların bir araya gelerek kurduğu bir kuruluştur. Bu nedenle Türkiye’de yerel işlemlerde genelde BKM tercih edilirken uluslararası işlemlerde VISA ve Mastercard ağları kullanılmaktadır. Bankalar, kendi üye işyerlerinde, yurtdışı kartların kullanılması durumunda BKM üzerinden uluslararsı ağa bağlanırlar. Ancak bazı
bankalar, BKM ağlarını kullanmaksızın doğrudan uluslarası ağlara da
erişebilmektedir.123
Şekil 19 - Kredi Kartı Ödeme Akışı
Kaynak: Şule Özmen, Ağ Ekonomisinde Yeni Ticaret Yolu E-ticaret, İstanbul: 2003 s.216
123 Şule Özmen, Ağ Ekonomisinde Yeni Ticaret Yolu E-ticaret, İstanbul: Bilgi Üniversitesi, 2003 s. 216.
4.1.1.2. Sanal Kart
Elekronik ticarette ödeme aracı olarak kredi kartlarının yaygın olarak kullanılması ve kredi kartlarının numaralarının üçüncü şahıslar tarafından ele geçirilme riskinin yüksek oluşu sanal ortamda yeni bir ödeme aracı arayışını gündeme getirmiştir. Bu noktadan hareketle Amerika’da MasterCard firması sanal kart projesini geliştirmiştir.
124
Sanal kredi kartı, fiziksel olarak kullanılmayan ve yalnızca internet alışverişlerinde kullanılan kredi kartıdır. Sanal kart manyetik alanı olmayan sadece güvenlik numarası bulunan, kullanıcının banka hesabına bağlı, limitini tüketicinin belirlediği ve sadece internet üzerinden yapılan alışverişlerde kullanılabilen bir karttır. Bu özelliği sayesinde yetkisiz kişilerin kullanımından doğabilecek riskler en aza indirilmektedir. 125
Fiziksel olarak mevcut olan veya olmayan ve kart sahibi tarafından içerisine para aktarılmak suretiyle kullanılabilen kredi kartıdır.126
Sanal Kartlar, esnek limit ve kullanım zamanı veya limiti belirlenebilen ödeme araçlarıdır.
Bir sanal kart, kullanılan yere normal bir kredi kartı gibi görünür. Yani:
-Bir numarası vardır
-Son kullanma tarihi vardır -Sahibinin adı bellidir -Limiti vardır
-Genellikle fiziksel bir kart olmaz, ancak bazı bankalar kullanıcıya kolaylık olsun diye kartın kartondan yapılmış bir benzerini gönderirler.
-Öte yandan, normal bir kredi kartından değişik olarak bir sanal kartta kullanıcı kartın limitini istediği zaman çıkartıp indirebilir.
124 O. Ayhan Erdem ve Özlem Efiloğlu, “Bilgi Çağında Elektronik Ticaret”, 2005, Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, http://inet-tr.org.tr/inetconf8/bildiri/71.doc (11 Kasım 2007).
125 a.g.e.
126 “Banka Kartları Merkezi (BKM), Elektronik Ticaret Raporu, 2004,
Hiçbir sanal kart, bir kredi kartı gibi fiziksel bir kart değildir. Dolayısıyla, kullanıcı kartını yanında taşıyıp gittiği restoran veya marketlerde o kartı
kullanamaz.
Bilindiği üzere, kredi kartı ile internet veya telefon vasıtasıyla alışveriş yapmak için kredi kartı numarası ve son kullanma tarihini bilmek yeterlidir. Öte yandan, bu numara her alışverişte aynı kalacaktır, dolayısıyla bir şekilde birisinin kredi kartı numarasını eline geçirmiş bir kişi o kartın limiti bitene kadar alışveriş yapabilir.
Bir sanal kartta ise limiti kullanıcı istediği zaman değiştirebilir, dolayısıyla kart numarası çalınsa bile o karttan sadece o limit kadar alışveriş yapılabilecektir. Genelde, kart limiti kullanılmadığı zaman 0'a getirildiği için de kartın numarasının çalınması gibi bir sorun kalmamaktadır.
4.1.1.3.
Akıllık Kart
Akıllı kart, üzerinde manyetik bant yerine mikroçip taşıyan plastik bir banka kartıdır. Bu plastik kartlara akıllı kart denmesinin sebebi standart bir manyetik karttan 100 kat daha fazla bilgiyi depolama ve bu bilgileri işleme yeteneğine sahip olmasıdır.
Akıllı kartlar çok özel bir şifrelendirme yeteneğine sahip olduğundan oldukça güvenlidirler. Kaybolması veya çalınması kullanıcı için hiçbir tehdit içermez, çünkü bu kartlara sahibinden başkası kesinlikle kullanamaz. Herhangi bir sanal mağazadan alışveriş yaparken akıllı kartını kullanmak isteyen tüketici akıllı kart okuyucu klavye ile akıllı kartını kullanır. Tüketicinin uzun formlar doldurmasına ve güvenlik endişesi duymasına gerek yoktur. Ayrıca tüketici bir ATM (Auto Taller Machine) makinesinden akıllı kartı ile yaptığı tüm alışveriş kayıtlarınızı gözden geçirebilme imkanına sahiptir. Akıllı kartların bir özelliği de içerdikleri mikroçiplere farklı alanlardaki bilgilerin yüklenebilmesi sayesinde kredi kartları ile aynı amaçla kullanılabilmesidir. 127
127 O. Ayhan Erdem ve Özlem Efiloğlu, “Bilgi Çağında Elektronik Ticaret”, 2005, Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, http://inet-tr.org.tr/inetconf8/bildiri/71.doc (11 Kasım 2007).
Ödeme sistemlerinden akıllı kart teknolojisi Türkiye için yeni bir kavramdır. Ancak cep telefonlarının içinde bulunan çipler ile akılı kartlar günlük yaşama girmiş bulunmaktadır. Akıllı kartların dünyada son yirmi yıldır kullanılmasına rağmen Türkiye’ye bu kadar geç gelmesinin nedeni pahalı oluşudur. Manyetik bantlı kartların bankalara maliyeti 30-40 cent iken akıllı kartların maliyeti 2-3 dolar civarındadır. Bir ATM makinesinin akıllı kart okuyucu haline getirilebilmesi için 200 dolarlık harcama yapmak gerekmektedir. AkBil adı verilen Akıllı Bilet, köprü ve otoyol geçişlerinde kullanılan Otomatik Geçiş Sistemi (OGS) ile Koçbank’ın Akıllı Kart ve Garanti Bankası’nın Bonus Card adlı kartları akıllı kart uygulamalarına örnek olarak verilebilir.
128
4.1.2. Elektronik Para
Sanal ortamda gerçekleştirilecek olan alışverişlerde kullanılacak olan ödeme biçimlerinin daha kolay, daha hızlı, daha güvenli ve daha basit bir şekilde yapılmasına olanak tanınması amacıyla, elektronik para adı verilen bir sistem geliştirilmeye çalıştırılmıştır129.
Elektronik para Internet'te kullanılmak üzere geliştirilmiş para birimidir. Elektronik para günlük hayatta kullanılan mağaza çeklerinin Internet ortamındaki karşılığı olarak değerlendirilebilir. Bu sistemden yararlanmak isteyen kişilerin ilk olarak elektronik para hizmeti sunan şirketler tarafından geliştirilen özel yazılımlardan birini bilgisayarlarına yüklemeleri ve o şirketle çalışan bir bankada hesap açtırmaları gereklidir.
128 a.g.e.
129 Oğuz Kaymakçı, Nuri Avcı ve Recep Şen, Uluslararası Ticarete Giriş, İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım, 2007, s. 286.
Bundan sonra elektronik para ile anlaşmalı mağazaların sitelerinden veya kendisi gibi elektronik para yazılımını kullanan diğer taraflar ile sanal alışveriş yapabilirler. Elektronik para yazılımı, istenilen miktarda paranın bir banka hesabından çekilerek, Internet üzerinden yapılacak harcamalarda kullanılmak üzere elektronik ortamda saklanmasını sağlar. Her elektronik paranın normal hayatta olduğu gibi bir seri numarası vardır. Internet üzerinden bir harcama yapıldığında belli seri numaralı elektronik paralar alışveriş yapanın bilgisayarından silinerek alışveriş yapılan bilgisayara geçirilir. Bu şekilde, para akışı aynen günlük hayatta olduğu gibi gerçekleştirilir. Türkiye'de bu sistem henüz uygulamaya geçmemiştir. Dünyada elektronik para hizmeti veren bazı kuruluşlara örnek olarak CyberCash (www.cybercash.com), DigiCash (www.digicash.com) verilebilir. 130
Elektronik Para nakit yerine geçen, saklanabilen ve transfer edilebilen bir olgudur. Kullanıcılar hesaplarından çekilen parayla satın aldıkları e-paraları, e-paranın geçtiği bir sanal mağazadan alışveriş yaparken kullanabilmekte ya da e-posta aracılığıyla üçüncü şahıslara gönderebilmektedir.
Akbank’ın Boğaziçi Üniversitesi ve ODTÜ’de denemeye sunduğu “parakart” adlı elektronik para uygulaması Türkiye’deki tek örnektir. Kart çok amaçlı ve yeniden yüklenebilir bir ürün niteliğini taşımaktadır. 131
Elektronik para kullanımı, getirdiği önemli avantajlar yanında önemli riskleri de beraberinde getirmektedir. Gelişmiş 10 ülkenin (G10) elektronik para hakkında hazırlamış olduğu raporlarda ve birçok ekonomistin birleştikleri en önemli tehlike, elektronik para kullanımının vergi kaçırmayı kolaylaştırabileceğidir. 132
130 http://eticaret.garanti.com.tr/icerik/goster.asp?t=a&c=1&i=44 (16 Eylül 2007).
131 O. Ayhan Erdem ve Özlem Efiloğlu, “Bilgi Çağında Elektronik Ticaret”, 2005, Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, http://inet-tr.org.tr/inetconf8/bildiri/71.doc (11 Kasım 2007).
132 Oğuz Kaymakçı, Nuri Avcı ve Recep Şen, Uluslararası Ticarete Giriş, İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım, 2007, s. 287.
4.1.3. Elektronik Çek
Elektronik çek, elektronik ticaret gerçekleştiren sitelerin ödemeleri çek olarak kabul etmelerini ve işleyebilmelerini sağlayan bir ödeme sistemidir. Elektronik çek, ABD'de Financial Services Technology Consortium (www.fstc.org) tarafından SDML, Signed Document Markup Language, adı verilen bir işaretleme dili kullanılarak geliştirilmiştir.
Elektronik çek sistemi kağıt çek sistemiyle hemen hemen aynı özelliklere sahiptir.133
Elektronik çek sisteminde, ödemeler kredi kartı olmadan banka hesabı bilgilerinin gerekli olanlarının elektronik ticaret sitesine girilmesi yoluyla yapılır. Kullanıcı bir anlamda ticaret sitesine çek keserek ödeme yapmış olur. Bankadaki sistemler yapılan transferleri her gün temizleyerek bahsedilen hesapta alışverişin tamamlanması için gerekli şartların yeterli olup olmadığını kontrol ederler ve bu durumdan elektronik ticaret sitesini şifreli kanallarla haberdar ederler. Bu işlemler takas merkezi olarak adlandırılan finansal kurumlar tarafından da yürütülebilir. Kullanılması kolay bir sistem olmakla birlikte, daha yaygın kullanımı için gerekli sistemlerin finans sektörü tarafından kabul görmesi gereklidir. Bu hizmet ülkemizde herhangi bir kuruluş tarafından henüz uygulamaya konulmamıştır.134
4.1.4. Elektronik Cüzdan
Elektronik Cüzdanlar (ewallet, e-cüzdan), internet üzerinden alışveriş alanında kullanılmak üzere geliştirilmiş yazılımlardır. E-cüzdan yazılımları kullanıcı bilgisayarına yüklendikten sonra gerekli bilgiler bir kereye özgü olarak tanımlanır ve böylece daha sonra internet ortamında gereken her işlem için bu bilgilerin tekrarlanması gerekmez. Kullanıcı e-cüzdanı kendi bilgisayarından kullanabileceği gibi üretici firmanın web sitesi aracılığıyla da işlemlerini gerçekleştirebilir.
133 O. Ayhan Erdem ve Özlem Efiloğlu, “Bilgi Çağında Elektronik Ticaret”, 2005, Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, http://inet-tr.org.tr/inetconf8/bildiri/71.doc (11 Kasım 2007).
E-cüzdan yazılımlarını üreten bankalar, finansal işlemlerin doğruluğu için kullanıcıların banka kartları bigileri ile iletişim halinde çalışmaktadırlar.135