Kariyer ve Yetenek Gelişimi Özyeterliği

Birey yaşamanın ortalama üçte birini çalışarak geçirir. Çalışma hayatı, yaşamın diğer yönlerini de etkiler ve çalışma hayatını dolayısıyla kariyeri bireyin yaşamında oldukça önemli bir noktaya getirir. Kariyer bireyin yaşamında ekonomik olduğu kadar psiko-sosyal açıdan da çok önemlidir. (Kaya, 2008). Kariyer gelişiminin bireyi ekonomik, psikolojik ve sosyal yönlerden etkileyebilmektedir. Bu bağlamda düşünüldüğünde kariyer gelişimi öznel iyi oluşa olumlu yönde katkı sağlayabilmektedir.

Kariyer kavramı bireyin tüm yaşamı boyunca yaptığı işler, başarı çizgisini oluşturan olaylar dizisi, yaşam rollerinin gösterdiği genel tablo olarak tanımlanmaktadır (Kuzgun, 2006: 3). Sistematik bir bakış açısıyla incelendiğinde, kariyer gelişimi, bireyin çocukluktan başlayan merak duygusundan hareketle, pek çok bağlamsal unsurla ve tesadüfi durumla etkileşim içinde edindiği deneyimlerinden, geleceğe dönük beklentilerinden ve içinde bulunduğu duygulardan hareketle, kendisini dengede tutabilmesi ve kariyeri için daha iyi olana yönelik yeniden ve yeniden düzenlemeler yapabilmesi sürecini ifade etmektedir (Kurter, 2011).

16

Yetenek ise, kişinin belirli bir yaşa kadar kapasitesini kullanarak geliştirmiş olduğu zihinsel, duyuşsal, ya da psikomotor beceridir, bu beceri kişinin göreceği eğitim faaliyetlerinden ne ölçüde yararlanabileceği konusunda tahminde bulunmamıza yardımcı olur ve doğuştan sahip olunan gizilgücün (kapasitenin) çevre ile etkileşimi ve eğitim sonucu yeni öğrenmeler için hazır hale getirilmiş her hangi bir davranışı (bilgi ve/veya beceriyi) öğrenebilme gücüdür şeklinde tanımlanmıştır (Kuzgun, 2006: 23). Birey, planladığı kariyerin gerektirdiği nitelikleri sağlamaya çalışırken bireyin yetenekleri bu çabasına önemli derecede katkı sağlayabilmektedir.

Özyeterlik kavramı genel olarak, bireyin bir işi veya görevi yerine getirebilme konusunda kendisini yeterli gördüğü ya da bu görevde kendisinin ne kadar başarılı olabileceğine dair algısını ifade etmektedir. Bu kavram bireyin belli şartlar altında “ne yapabilirim” sorusuna verdiği cevap ile ilgili inancı olarak da anlaşılabilir. Özyeterlik kavramı ilk defa Bandura (1977) tarafından “Self Efficacy: Toward a Unifying Theory of Behavioral Change” adlı makalede kullanılmıştır (Arkan, 2011). Bandura (1997), özyeterliği; bireyin, belli bir performansı göstermek için gerekli etkinlikleri organize edip, başarılı olarak yapma kapasitesi hakkında kendine ilişkin yargısı olarak tanımlamaktadır.

Yeteneklerine olan güvenleri yüksek seviyede olan ve kendinden emin bireyler zor görevleri başarılması gereken amaçlar olarak görürler ve yenilgi ile karşılaşacaklarını düşündükleri zaman çabalarını arttırabilirler. Bu bireyler üstesinden gelemedikleri işin sebebi olarak; yeterli çaba göstermediklerini düşünürler. Yetenekleri konusunda şüphe duyan ve kendinden emin olmayan bireyler bireyler ise, tehdit olarak gördükleri zor görevlerden kaçınmaya çalışırlar. Görev tutkuları düşük düzeyde ve amaçlarına bağlanmaları zayıftır (Ercivan Zencirci, 2008; Yavuz, 2009; Aktag, 2003).

Birey bir görevi veya işi başarabilmek için gerekli olandan çok ya da az kapasiteye ya da potansiyele sahip olduğuna inanabilir. Özyeterlik, bir inançtır ve bir işi ya da görevi etkileyen kişisel yeterliklerle ilgili inanışları kapsamaktadır. Özyeterlilik kavramı pek çok farklı alana uygulanmıştır. Depresyon ve korkularla mücadele gibi ruh sağlığı ile ilgili alanlar, kalp krizini atlatma ve sigarayı bırakma gibi olumlu sağlık davranışları ve iş dünyasında karar alma ve satış performansı gibi kariyer tercihi, sosyo-politik değişim ve akademik başarı alanlarında çalışmalar yapılmıştır (Baysal, 2010; Sahranç, 2007; Luszczynska, Gutierrez-Dona ve Schwarzer, 2005).

17

Güçlü özyeterlik inancı başarıları ve mutlulukları pek çok açıdan geliştirir. Kişisel beceri konusunda güçlü duygulara sahip olan bireyler, karşılaşacakları zorlukları kaçınılması gereken tehlikeler olarak değil, meydan okunulması gereken durumlar olarak yorumlarlar. Yüksek özyeterlik inancı olan bireyler, zorlu görevlerle karşılaşırken huzur duygusu yaşarlar. Düşük özyeterlik sahibi bireyler ise sorunlarını gerçekte olandan daha karmaşık görürler ve stres yaşayabilirler. Özyeterlik inançları bireylerin ulaşacakları başarı veya başarısızlıkların en güçlü yordayıcıları olabilmektedir (Ercivan Zencirci, 2008). Bu bağlamda özyeterlik düzeyleri yüksek olan bireylerin zorlu durumlarda daha olumlu bir tutum sergilemeleri beklenmektedir.

Bandura’nın özyeterlilik inançlarının birey üzerinde etkisinin bilişsel sürece etkisi, motivasyona olan etkisi, olumsuzluklarla baş etmeye etkisi ve hayat yaşayış biçimine etkisi olmak üzere dört şekilde gerçekleştiğini belirtmektedir. Özyeterlilik inancı bireylerin amaçlarını belirlemede etkilidir. Yüksek özyeterlik inancına sahip olan birey hedefler belirlemede güçlük çekmeyip, amaçlarına ulaşmada başarılı olabiliyorken, düşük özyeterlik inancı olan bir birey ise amaçlarından emin olamayıp, denediği birçok işte başarısız olabilmektedir. Bu durum özyeterlik inancının bilişsel sürece olan etkisini göstermektedir. Özyeterlilik inancı bireylerin motivasyonunda çok önemli bir role sahiptir. Bireyler hedeflerine ulaşmak için motive olurlar. Bireyler girişimde bulunduklarında yüksek özyeterlilik inancına sahip olduklarında, girişimleri uygularken yüksek motivasyona da sahip olmaktadırlar. Olumsuzluklarla karşılaşan bireyin problemi çözmeye yönelik özyeterlilik inancı yüksek ise birey problemle baş etmeyi rahatlıkla başarabilmektedir. Özyeterlilik inançları bireyin sosyal çevresini oluşturmada doğrudan etkili olabilmekte ve hayat yaşayış biçimini etkileyebilmektedir. Özyeterlik inançları bireyi, sosyal çevresini oluşturmada doğrudan etkilemektedir. Bireyler kendilerini aştığına inandıkları bir çevrede bulunmak veya yapamayacaklarına inandıkları aktivitelerde bulunmaktan kaçınabilmektedirler (Baysal, 2010; Uzel, 2009; Mengi, 2011; Çubukçu ve Girmen, 2007).

Bireyler yapmış oldukları eylemlerin sonuçlarını değerlendirirler. Değerlendirdikleri bu sonuçları, benzer eylemleri gerçekleştirme konusunda özyeterlik algısı oluşturmada kullanırlar. Bireyin gerçekleştirdiği işlerde elde ettiği başarı, bireyi gelecekte de benzer davranışlara yönlendirmektedir. Birey geçmiş yaşamında

18

görevlerini başarılı bir şekilde gerçekleştirmiş ise, farklı işleri de başaracağına dair kendine olan inancı artacaktır. Bununla birlikte bireyler bazı durumlarda da bir görevi başarıyla tamamlayacaklarına dair diğerlerinin olumlu ve yapıcı geribildirimleri ve yönlendirmeleri sayesinde o görevi başarabilmektedir (F. Aydın, 2010). Kariyer gelişimi alanında da diğer bireylerin olumlu ve yapıcı geribildirimleri, yönlendirmeleri ve bireyin geçmiş yaşantıları, özyeterliğini dolayısıyla başarısını etkileyebilmektedir. Bireyin planladığı kariyere ulaşmasını, çevresi tarafından desteklenmesi ve okul hayatında yaşadığı başarı hissi hızlandırabilmektedir.

Kariyer ve yetenek gelişimi özyeterliği kavramı kariyer gelişimi, yetenek gelişimi ve özyeterlik kavramlarıyla ilişkili bir kavramdır. Özetle kariyer ve yetenek gelişimi özyeterliği kavramı öğrencilerin güçlenmeleri, yeteneklerini ve kabiliyetlerini optimum seviyeye çıkarabilmelerine yardımcı olan pozitif bir yaklaşımı ifade eder. Özellikle belirli bir kariyer sahasında çalışmaları için gerekli olan yetenek ve becerilere hazırlanmayı ifade etmektedir. Ama kariyer ve yetenek gelişimi özyeterliği sadece bu kariyer sahasıyla da sınırlı değildir (Yuen ve diğ., 2010). Ülkemizde daha önce kariyer ve yetenek gelişimi özyeterliğiyle ilgili yapılan bir çalışmaya rastlanmamıştır.