PARAMETRE BĠRĠM KULLANILAN METOD ANALĠZ SONUÇLARI
16 Antalya Körfezinde 2000 yılı Ocak, Şubat ve Mart aylarında avlanan karidesin (Parapenaeus longirostris) yumuşak dokularında Cu, Zn, Pb ve Cd içeriği belirlenmiştir. Cu içeriği karideste ise 4,24-7,40 mg/kg, Zn içeriği karideste 11,73-14,27 mg/kg arasında değişmiştir. Karideste ise Pb tespit edilemezken Cd 0,26-0,28 mg/kg olarak saptanmıştır44. Bizim çalışmamız da ise karideste Cu içeriği 3,98-25,48 mg/kg, Zn içeriği 12,16-22,42 mg/kg arasında, Pb içeriği 1,84-2,12 mg/kg arasında, Cd içeriği 0,106 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Kurşun kabul edilir limitlerin üzerinde tespit edildiğinden halk sağlığı açısından risk oluşturabilmektedir. Özellikle karidesle beslenen balıklarda da bu birikimin olacağını düşünürsek Marmara denizinden avlanılan deniz ürünlerini tüken kişilerin sağlıklarında bozuklukların görülme ihtimali oldukça yüksek olacaktır. Kurşunun karsinojenik etkisi incelendiğinde genellikle solunum ve sindirim sisteminde tümör oluşumlarına ve böbreklerde adenokarsinomlara neden olduğu bilinmektedir. Kurşun insan aktiviteleri ya da antropojenik kaynaklardan, Pb koruyucu boyaları içeren diğer metallerin kullanıldığı gemi ve liman aktivitelerinden kaynaklanmaktadır. Tüm bu sebeplerin kıyısal alanlarda ve canlı organizmalarda ağır metal konsantrasyonunu etkilediği söylenebilir.
Bakır ve çinko organizmanın bünyesinde yetersiz miktarlarda bulunduğunda büyümeyi sınırlandırırken, yüksek miktarları ise toksik olabilmektedir. Ağır metaller bir organizmanın dokularında biriktiği zaman, gelişen metabolik olaylar bu ağır metalleri toksik potansiyellerine ve yararlılık oranlarına bağlı olarak kullanmak, elimine etmek veya dışarıya atmak zorundadır45,46,47,48,49. Çalışmamızda bakır sonbahar döneminde limitin biraz üstünde, diğer dönemlerde ise kabul edilebilir değerlerin oldukça altında tespit edildiğinden sağlık açısından ciddi risk oluşturmamaktadır. Çinko ise kabul edilebilir limitlerin altında tespit edildiğinden halk sağlığı açısından risk taşımamaktadır.
Teke karidesi (Palaemon serratus) türünde yapılan ağır metal birikim deneyleri sonucunda küçük bireylerin hem doku hem de kabuklu kısımlarında biriktirdikleri kadmiyum miktarının büyük bireylere göre daha fazla olduğu gözlenmiştir. Bunun nedeni küçük bireylerin metabolik aktivitelerinin büyüklere göre daha fazla
17 olmasıdır. Ayrıca hem küçük hem de büyük bireylerin kabuklarında, dokulara göre daha fazla metal biriktirmeleri söz konusudur. Bunun nedeni ise, vücudun dış yüzeyinin ortamdaki metal ile doğrudan etkileşimi olabilir50. Bu nedenle karideslerin ortalama boyları ve ağırlıkları 13.1±2.15 cm ve 35.9±2.20 g. olarak seçilerek tüm bireylerde ağır metal birikiminin yakın olması sağlanmıştır.
Galveston körfezinden yakalanan C. sapidus türünün kas dokusundaki Zn konsantrasyonu 45 mg/kg, Cu konsantrasyonu 16 mg/kg ve Cd konsantrasyonu 0,02 mg/kg olarak bulunmuştur. Ayrıca diğer organizmalarla yapılan kıyaslamada ağır metal konsantrasyonları genellikle midye > istakoz > yengeç > karides > balık olarak tespit edilmiştir51.
Dodoo ve ark. (1998), farklı kabuklu ve balık türlerinde Cu, Pb, Cd konsantrasyonlarını çalışmışlardır. Crustacea‟larda biriken metal miktarları arasında istatistiki farklar bulmuşlardır ve mavi yengeç en fazla metal depolayıcı olarak bulunurken karides en düşük olmuştur. Depolanan metaller ve kirliliğin artması arasında pozitif bir ilişki olduğunu ayrıca deniz sularının kirliliğinin karasal aktivitelerin kirliliğinin azalması ile minimize edilebileceğini ifade etmişlerdir52.
Krishnamurti ve Nair (1999), Thane-Bassein koyundan yakaladıkları yengeç ve karideslerde Cu, Zn, Cd, Pb ve Ni konsantrasyonlarını tespit etmişlerdir.
Zn>Cu>Cd>Ni>Pb sıralamasını kaydetmişler53. Çalışmamızda tespit ettiğimiz konsantrasyonlara baktığımızda ise Zn> Cu> Ni> As> Pb> Cr> Hg> Cd olarak sıralandırılmıştır. Çalışmalara bakıldığında karideste ağır metallerin birikimi benzer sıralamada tespit edilmiştir, ancak Marmara bölgesinde endüstriyel faaliyetlerin hızla gelişmesi, antropojenik atıklar, yoğun zirai aktiviteler, gemilerin aktiviteleri ve populasyonun artmasından dolayı Pb ve As gibi toksik metallerin birikimi söz konusudur. Arsenik içeriği 2,33-9,93 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Ulusal ve Uluslararası kabul edilebilir değelere bakıldığında 2 ila 10 kat fazla olduğu görülmektedir. Arseniğin çevreye başlıca yayılma ve taşınma yolu sulardır. Arseniğin su aracılığıyla ekolojik sistemde dağılımı, canlı yapılarda birikimine neden olmaktadır.
Canlılarda ki yoğunlukları; endüstriyel etkinliklere, canlının beslenme koşuluna ve biçimine göre farklılık göstermektedir. Akut toksik etkilerine bakıldığında, insan
18 tarafından yüksek dozda alındığında öldürücü olabilmektedir. Kronik toksik etkilerinde ise, karaciğer tahribatı belirgindir.
Gıda güvenliği için, yasalar, dünya genelinde besinlerdeki ağır metal konsantrasyonları için standartları belirlemişlerdir. Türkiye‟de Tarım ve Köyişleri Bakanlığının insan sağlığı açısından bazı ağır metallerin karideslerdeki kabul edilebilir değerleri EK-1„de gösterilmiştir. Sonuçlar hem Türkiye‟deki hem de Amerika ve Kanada gibi ülkeledeki US FDA, 1993; T&T Food and Drug Regulation, 2007 ve CFIA,200954,55,56 v.b kurumların izin verdiği değerler ile kıyaslandığında Zn, Cd, Cr, Ni ve Hg kabul edilebilir değerlerin altında; As, Cu ve Pb ise kabul edilebilir değerlerin üzerinde olduğu görülmektedir.
19 5. SONUÇ VE ÖNERĠLER
Marmara Denizi Marmara Ereğlisi kıyılarından avlanan karides türünün yenilebilir etinde ağır metallerden Hg, Cd, Pb, As,Ni, Fe, Cu ve Zn tespit edilmiştir. Karidesin dokularındaki metal konsantrasyonları metalin cinsine göre değişim göstermiştir.
Sonuç olarak, büyük oranda iç pazara sunulan ekonomik öneme sahip karidesin yenilebilir dokularındaki metal konsantrasyonları, arsenik ve kurşun dışında ulusal ve uluslar arası kabul edilebilir limitlerin altında olduğu (Ek 1), arsenik ve kurşun için tespit edilen konsantrasyonların insan tüketimi için tehlikeli boyutlarda olduğu belirlenmiştir.
Çevre kirliliğinin bir göstergesi olarak canlılarda ölçülen metalik kirleticiler özellikle su ürünlerinde sıklıkla yüksek seviyelere ulaşabilir. Bu şekilde besinlerle birlikte düşük düzeylerde ama sürekli olarak alınan civa, arsenik, kadmiyum ve kurşun gibi metal kalıntıları çevre ve insan sağlığını önemli derecede etkilemektedir. İncelenen karides türünde analiz edilen ağır metallere bakıldığında arsenik ve kurşun dışında henüz ciddi bir tehlike olmadığı göstermiştir. Ancak her iki metalde oldukça toksik olup halk sağlığı açısından oldukça önemlidir. İç sularımızda kirlilik, uluslararası standartların çok üzerindedir. Bunların önlenebilmesi için Arıtma sistemlerinden ödün verilmemelidir. Trakya bölgesi endüstriyel ve tarımsal faaliyetler oldukça yoğun bir bölgedir. Bu nedenle su kaynakları her zaman kirliliğe maruz kalmaktadır.
Deniz ve iç sulardaki kirlilik envanterlerinin en kısa sürede çıkartılarak, kamuoyuna ve ilgili kuruşlara ulaşması sağlanmalı ve bu konudaki projelere mali destek sağlanmalıdır. Özellikle canlı bünyesinde birikime uğrayan ağır metallerin kontrolü için bu tür çalışmaların periyodik olarak devam etmesi gereklidir.
20 6. KAYNAKLAR
1- Atilla Kaya, Biyologlar Derneği, Kaynakça: Deniz Kaynakları T.C. Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı Yayını.
2-U.S. Environmental Protection Agency (USEPA), (1997), Special Report on Environmental Endocrine Disruption: An Effect Assessment and Analysis, Office of Research and Development, Risk Assessment Forum, Washington, D.C.
3-U.S. Environmental Protection Agency (USEPA), (2001), Welcome to the Global Endocrine Disruptor Research Inventory, www.epa.gov, Washington, D.C.
4-Kıtıs, M., Yıgıt, N.O., Cıvelekoglu, G., Kaplan, S.S., 2004. Doğal sularda ve İçme Suyu Kaynaklarında Canlılarda Endokrin-Üreme Sistemini Bozabilecek Kimyasallar.
1. Ulusal Çevre Kongresi 13-15 Ekim.
5- BaĢçınar N.S., 2009. Bentik canlılar ve biyoindikatör tür. Sümae Yunus Araştırma Bülteni 9, 1.
6- Rainbow, P.S., “Biomonitoring of Heavy Metal Availability in the Marine Environment”, Marine Pollution Bulletin, Vol.31, pp.183-192, (1995).
7- http://www.muhendisforum.net/index.php?topic=59.0 (11.11.2010)
8-BaĢ L., Demet Ö. (1992). Çevresel toksikoloji yönünden bazı ağır metaller. Çevre Dergisi 5 42-46.
9-Bakar C., Baba A. (2009). Metaller ve insan sağlığı: yirminci yüzyıldan bugüne ve geleceğe miras kalan çevre sağlığı sorunu. 1.Tıbbi Jeoloji Çalıştayı, 30 Ekim–1 Kasım ,162-183.
10-Türkdoğan MK., Kilicel F., Kara K., Tuncer Ġ., Uygan Ġ. (2002). Heavy metals in soil, vegetables and fruits in the endemic upper gastrointestinal cancer region of Turkey. Environmetal Toxicology and Pharmacology 13 ;175-79.
11-Dökmeci Ġ., Dökmeci AH. 2005.Zehirlenmelerde Tanı ve Tedavi, 4.Baskı, Nobel Tıp Kitabevi, s.449-96.
12-Bal W., Kasprzak KS. (2002). Induction of oxidative DNA damage by carcinogenic metals, Toxicology Letters 127; 55–62.
13-Kueh CSW., Lam JYC. (2008). Monitoring of toxic substances in the Hong Kong marine environment. Marine Pollution Bulletin 57 ;744-57.
14-Çağlarırmak N. (2007). Gıda güvenliğinin çevre kirliliği yönünden irdelenmesi.
7.Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi Yaşam Çevre Teknolojisi, 24-27 Ekim, 781-85.
21 15-Joshi TK.(2010). Environmental Pollution.Asian Pacific Organization for Cancer Prevention Cancer Report, 67-70.
16-Zhuang P., McBride MB., Xia H., Li N., Li Z. (2009). Health risk from heavy metals via concumption of food crops in the vicinity of Dabaoshan mine, South China. Science of The Total Environment 407; 1551-61.
17-Zheng N., Wang Q., Zhang X., Zheng D., Zhang Z., Zhang S. (2007).
Population health risk due to dietary intake of heavy metals in the industrial area of Huludao city, China, Science of the Total Environment 387; 96–104.
18-Widdows, J., (1985), Physiological responses to pollution. Marine Pollution Bulletin, 16: 129-134.
19-Nikinmaa, M., (1992), How does environmental pollution effect red cell function in fish? Aquatic Toxicology, 22: 227-238.
20-Uluturhan, E., (2004), Levels of Heavy Metals in Different organs of Pagellus erythrinus (Red Pandora) with Environmental Parameters in the Aegean Sea, Doktora tezi, Danışman Cirik, Ş., Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
21-Egemen, Ö., Sunlu, U., (2003), Su Kalitesi. Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi Yayınları 14, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir.
22- Kınacıgil, H, T., 1985. Gölmarmara ve Gölcük Gölleri Kerevitlerindeki (A.leptodactylus salinus Nordmann, 1842) Agır Metal Birikimleri. Ege Üniv. Su Ürünleri Yüksek Okulu, Yüksek Lisans Tezi, 20s, Bornova- İzmir.
23-Ġnan, V., 1991. Batı Anadolu Göllerinde (Apolyont-Manyas-Egirdir-Çivril ve Marmara) Yasayan Tatlısu İstakozunda (A. leptodactylus Esch. 1823) Bazı Agır Metal Birikimleri ve Bu Elementlerin Toksik Etkilerinin Arastırılması. Ege Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 82s. Bornova-İzmir.
24-Yarsan, E., Bilgili, A., Türel, Ġ., 2000. Van Gölü‟nden Toplanan Midye (Unio Stevenianus Krynicki) Örneklerindeki Agır Metal Düzeyleri. Turk. J. Vet.Anim. Sci. 24, 93-96.
25-Mariño-Balsa, J, C., Poza, E., Vázquez, E., Beiras, R., 2000. Comparative Toxicity of Dissolved Metals to Early Larval Stages of Palaemon serratus, Maja squinado, and Homarus gammarus (Crustacea: Decapoda). Arch. Environ. Contam.
Toxicol. 39, 345-351.
26-Chindah, A, C., Braide, A, S., Sibeudu, O, C., 2004. Distribution of
Hydrocarbons and Heavy Metals in Sediment and a Crustacean (Shrimps-Penaeus notialis)from the Bony/New Calabar River Estuary, Niger Delta. Ajeam-Ragee. 9, 1- 17.
22 27-Yazkan, M., Özdemir, F., Gölükcü, M., 2004. Antalya Körfezinde Avlanan Bazı Yumusakçalar ve Karideste Cu, Zn, Pb ve Cd _çerigi. Turk. J. Vet. Anim. Sci. 28, 95-100.
28-Yusof, A, M., Yanta, N, F., Wood, A, K, H., 2004. The Use of Bivalves As Bio- İndicators in the Assessment of Marine Pollution Along a Coastal Area. Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry. 259(1), 119-127.
29-Sunlu, U., 2006. Trace Metals Levels in Mussels (Mytilus galloprovincialis L.
1758) from Turkish Aegean Sea Coast. Environmental Monitoring and Assessment.
114 (1-3), 273-286.
30-Al-Saadi, H, A., Al-Lami, A, A., Hassan, F, A., Al-Dulymi, A, A., 2002. Heavy Metals in Water, Suspended Particles, Sediments and Aquatics Plants of Habbaniya Lake, Iraq. Intern. J. Environ. Studies. 59(5), 589-598.
31-Gey, H. ve Mordoğan, H., 1988. İzmir Körfezi‟ndeki Bazı Deniz Organizmalarında Ve İç Körfezin Sahil Kenarı Sedimentlerinde Çeşitli Ağır Metallerin Derişimleri. Doğa TU Zooloji Dergisi, 12, 3, Ankara, 1998.
32-Yaramaz,Ö., La distributionet la concentration des metaux lourds (Pb et Cd) dans la bail d‟İzmir. Ege University, Facuty of Science Journal, Series B, VI (1):1-7,1983.
33-Salanki, J., Licsko. I., Heavy metals in lake Balaton, Case Study, Budapest, 1990.
34-Dökmeci, A.H., Gala gölü ve gölü besleyen su kaynaklarında ağır metal kirliliğinin araştırılması,Trakya Üniversitesi, yüksek lisans tezi, Edirne, 2005.
35-Kalfakakou, V., Transfer factors of heavy metals in aquatic organism of different trophic levels.Biopolitics Vol.I, Greece, 1983.
36-Peltier, F.E., Webb, S.M., Gaillard, J., Zinc and Lead Sequestration in an Impacted Wetland System, Advances in Environmental Research, Volume 8, Issue 1, Pages 103-112, October 2003.
37-Örgün,Y., Yalçın,T., v.d., İstanbul-Çatalca-Muratbey Civarında Yapılan Madencilik Faaliyetlerinin Büyükçekmece Göl Havzasında YeralanYeraltı Yüzey Sularında ve Çevreye Olan Etkisi. İTÜ Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü,Kuvaterner Çalıştayı IV, 2003.
38-Çalta, M., Canpolat, Ö., Hazar Gölü‟nden Yakalanan Capoeta Capoeta Umbla (Heckel, 1843)‟da Bazı Ağır Metal Miktarlarının Tespiti Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Su Ürünleri Temel Bilimleri Bölümü, Elazığ.Journal of Hazardous Materials 106B (2004) 85–97.
39-Ahundov,K., ġahmurova, A., “Azerb. Cumh. Çevre bileşenlerinde iz elementler ve Doğal radyoaktivitenin belirlenmesi” ( monografi ), s. 90-95, Bakü, 2005.
23 40- Oehlenschläger, J., 2002: Identifying heavy metals in fish. In: H.A.Bremner (ed.): Safety and quality issues in fi sh processing. 95-11
41- Oehlenschläger, J., 2000. Identifying Heavy Metals in Fish. In: Safety and Quality Issues in Fish Processing (Ed. Bremmer, H.A.) pp. 95-108. Woodhead Publishing Limited. Cambridge, England.
42-Nikinmaa, M., (1992), How does environmental pollution effect red cell function in fish? Aquatic Toxicology, 22: 227-238
43-Widdows, J., (1985), Physiological responses to pollution. Marine Pollution Bulletin, 16: 129-134.
44- Meltem YAZKAN, Feramuz ÖZDEMĠR ve Muharrem GÖLÜKCÜ, 2004. Antalya Körfezinde Avlanan Bazı Yumuşakçalar ve Karideste Cu, Zn, Pb ve Cd içeriği. Turk.
J. Vet.Anim. 28: 95-100.
45- Margoshes, M., Vallee, B. L., (1957), A cadmium binding protein from equine renal cortex. Journal of the American Chemical Society, 79: 4813-4814.
46-George, S. G., Todd, K., Wright, J., (1996), Regulations of MT in teleosts:
Induction of MT mRNA and protein by Cadmium in hapatic and extrahepatic tissues of marine flatfish, the turbot (Scophthalmus maximus). Comparative Biochemistry and Physiology, 113: 109-115.
47-Pavicic, J., Skreblin, M. Kregar, I. TursekZnidaric M., Stegnar P., (1989), Determination of Cd binding proteins similar to metallothionein in the digestive gland of Mytilus galloprovincialis in the relation to the preliminary treatment of the sample.
Periodical Biology, 91: 213-224
48-Roesijadi, G., Hall, R.E., (1981), Characterization of mercury-binding proteins from the gills of marine mussels exposed to mercury. Comparative Biochemistry and Physiology, 70: 59-64.
49-Fowler, B.A., Carmichael, N.G. Squibb, S.K. Engel D.W. Brouwer, M., (1986), Purification and Characterization Studies of Cadmium-Binding Proteins from the American Oyster (Crassostrea virginica). Environmental Health Perspective. 65: 63-69.
50-Egemen, Ö., Sunlu, U., (2003), Su Kalitesi. Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi Yayınları14, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir.
51- PARK, J. and PRESLEY, B.J., 1997. Trace metal contamination of sediments and organisms from the Swan Lake area of Galveston Bay. Environ. Pollut.,
98(2):209-221.
24 52- DODOO, D.K., TABBICCA, S.A. and ARYEE-SACKEY, P., 1998. Trace metals in fish and crustaceans-Identifying heavier polluted areas in the Ghanaian continental shelf. Chemistry and Ecology, 14-15 (1-4): 405-415.
53-KRISHNAMURTI, A.J. and NAIR, V.R., 1999. Concentrations of metals in shrimp and crabs from Thane-Bassein creek system, Maharashtra. International Journal of Marine Sciences, 28 (1): 92-95.
54-United States Food and Drug Adminstration (US FDA). (1993). Guideline for toxic elements. Chapter 23: Environmental chemical contaminants and pesticides. In Seafood Network Information Center, Sea Grant Extension Program. — Sea Grant, Carlifornia. 2007, July 18.
55-Trinidad and Tobago. Ministry of Legal Affairs. 2007. Food and Drugs Act 8 of 1960 – Chapter 30.01. , 243. Regulation 62(18) (a) -Accepted levels of trace metals, pesticides and chemical for fish and fishery products.
56-Canadian Food Inspection Agency (CFIA). (2011). Fish products standards and methods manual. Appendix 3: Amend. Number 11 dated 2011, July 20. Canadian guidelines for chemical contaminants and toxins in fish and fish products.
25 EK-1
TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI, SU ÜRÜNLERİ YÖNETMELİĞİ Bu Yönetmelik, 10 Mart 1995 tarih ve 22223 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.
EK-8
KABUKLULAR VE YUMUSAKÇALARDA (KAFADAN BACAKLILAR, KARINDAN BACAKLILAR) KIMYASAL, MIKROBIYOLOJIK VE ORGANOLEPTIK KABUL EDILEBILIR DEGERLER
A.CANLI
YAPILACAK ANALIZLER VE KABUL EDILEBILIR ( Tolere ) DEGERLER ÜRÜN GRUBU KIMYASAL (X1) KABUL EDILEBILIR DEGER
Ağır Metaller
-Civa 0,5 mg / kg
-Kadmiyum (X2) (X3) 0,5 mg / kg
-Kursun (X2) 0,5 mg / kg
-Bakir 20,0 mg / kg
-Çinko 50,0 mg / kg
-Arsenik 1,0 mg / kg
Heavy metal contaminant International and local action level/ μg g−1 wet wt.52,53,54
Cd Cr Ni Hg Cu Zn
3 12 70 0.5 20 50