Karahanlılar

Karahanlı Devleti, Orta Asya’da kurulmuş ilk Müslüman Türk devletidir. İslamiyeti seçmeden önce Uygur Hanları, İlig Hanlar, Al-i Efrasyab91 _{gibi isimlerle}

anılmaktaydılar. İslamiyeti seçmelerinden sonra Orta Asya Türklerinin büyük bir kısmının islamiyeti kabul etmesinde de önemli bir rol oynamışlardır.

Karluk Türkleriyle birlikte, Çiğil ve Yağma Türkleri bu devletin kurucularıdır. Karlukların Yabgu’su bağlı olduğu Uygur Hakanlığı 840 yılında dağıtılınca kendisini, Türk hükümdarı ilan ederek Kaşgar, Yedi, Su isimli bölgeler

90 _{Safiye Morçay, Türk Sanatında Katı’, İstanbul, 2014, s. 107.} 91_{Abdulhaluk Mehmet Çay, “Türklerin Müslüman Oluşu ve İlk Müslüman Türk Devletleri}

Karahanlılar”,(05.07.2019), https://www.kulturportali.gov.tr/portal/karahanlilar-

Fotoğraf: 43

Kaynak:Gönül Öney, Gazneli Saray Süslemerinin Anadolu Selçuk Saray

46 arasında 1212 yılına kadar hüküm sürecek devleti kurmuş oldular. 920’li yıllarda Satuk Buğra Han’ın islamiyeti kabul etmesiyle birlikte Göktürkler ile başlayan Uygurlar zamanında önemli gelişmeler kaydeden Türk kültür ve medeniyeti İslam kültür ve medeniyeti ile iç içe geçerek Türk-İslam Medeniyeti adını verdiğimiz gelişmenin temelleri atılmıştır92_{. Yusuf Kadir Han zamanında en parlak dönemini}

yaşayan Karahanlılar, Han’ın ölümünden sonra doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. Daha sonra Doğu Karahanlı devleti Moğol egemenliğine, Batı Karahanlı Devleti ise Harzemşah egemenliğine girmiştir. Farabi gibi, Hoca Ahmet Yesevi gibi ünlü düşünürler bu dönemde yaşamışken Divan-ı Lügati’t Türk Kaşgarlı Mahmud tarafından yine bu dönemde kaleme alınmıştır.

Bu devir kültür ve bilim alanında oldukça gelişmiştir. İslami dönem Türk mimarisinin ilk örneklerini gördüğümüz devrin tarzı Selçuklular tarafından Anadolu’ya taşınmıştır.

3.2.2.1. Mimariye Bağlı Süslemeler

Karahanlıların tarih sahnesine çıkmasıyla birlikte mimarinin ana unsuru kerpiçten yavaş yavaş tuğlaya geçmeye başlamıştır. Bu geçişle birlikte yapıların dış cephelerindeki süslemeler giderek artmış, çeşitli biçimlerde kompoze edilmiş tuğla, pişmiş toprak ve alçı süsleme ile cepheler hareketlendirilmiştir. Tebriz yakınlarında Karahanlılara ait bir saray kalıntısında yapılan incelemelerde saray süslemelerinde hayvan üslubunun devam ettiği görülürken, Orta Asya geleneği olarak figürlü tezyinatla birlikte bitkisel ve geometrik süsleme unsurlarıyla karşılaşılmıştır(Fotoğraf 44).

47 Karahanlıların İslamiyeti kabul etmesiyle birlikte İslam mimarisinde taç kapı anlayışı hızlıca gelişmiş ve Abbasi süsleme elemanlarında soyutlaşmaya doğru gördüğümüz gelişme burada geometrik tezyinatın artık tamamen hakim olmasıyla yeni bir boyuta ulaşmıştır. Tim Arap Ata ve Özkent türbelerinin taç kapılarında gördüğümüz küfi ve sülüs yazı da süsleme unsuru olarak yerini almıştır.

Genellike saray süslemelerinde geometrik unsurlar esas olup, altıgenlerin içi rozet çiçekleri ve bitki motifleriyle doldurulmuştur. Bunlar dışında rozetler, kuşlar, süvariler ve diğer tasvirlerle birlikte duvarlara yerleştirilmiştir. Yine Tirmiz’deki kalıntılarda görülen yazlık merkezlerin birinde büyük hayvan figürleri olarak iki gövdeli tek başlı, kanatlı aslan gibi fantastik unsurlar yine bitki geometrik süslemelerle birlikte verilmiştir93_{(Fotoğraf 45).}

93 _{Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1989, s. 42.} Fotoğraf: 44

Kaynak:Abdulkadir Dündar, Özkent Türbeleri ve Minaresinin Türk İslam Sanatları ve

48 Tuğlaya benzer bir form ve düz çizgilere sahip ögeler düzenli bir biçimde dağılırken bu süslemeleri destekleyen bitki ve rumi figüler bu dönem mimari süslemesinin ana karakteridir. Genellikle dış cehpede bordür halinde kullanılan rumi formlar arasında “kanatlı rumi” formu önemli yer tutar.

Pagan inançlardan sıyrıldıktan sonra İslam geleneğiyle hayatını şekillendiren Karahanlılar sanatsal üretimlerinde soyutlamaya gitmeye başlamıştır94_.

3.2.2.2.Süsleme ve El Sanatları

Karahanlılarda süsleme sanatı mimari ögenin dışında maden sanatı, ahşap sanatı, cam gibi sanatlar da gelişmiştir.

Maden işlerinde, göçebe kültürün yanı sıra Çin kültüründen gelen dökme tekniği özellikle kullanılarak tunç aynalar ve hokkalar bu şekilde yapılıyordu. Süslemelerde genellikle gerçekçi şekiller ideogramlara, damgalara, geometrik formlara dönüştürülüyordu. Sıklıkla kullanılan Küfi yazı ve bu yazı tekniğinden gelişen sülüs formu da sıklıkta süsleme unsuru olarak gözükmektedir. Genellikle lotus çiçeği, gonce, remzi haç, sekizkenar ve altıgen formların yanında islamiyetle birlikte yıldız, güneş ay ve hilal formlarına da sık sık başvurulmaktaydı.

94 _{İlhan Özkeçeci, “İlk Dönem Hakani Camilerindeki Bazı Tuğla Süsleme Unsurları”, İnsan ve}

Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C.5 S.4, 2016, s. 737.

Fotoğraf: 45

Kaynak:İlhan Özkeçeci, İlk Dönem Hakani Camilerindeki Bazı Tuğla Süsleme

49 İslamiyet öncesi kültürlerde sürekli karşımıza çıkan figüratif ve hayvanlı kompozisyonlar az da olsa Karahanlılarda da karşımıza çıkmaktadır. Önemli bir bilgi olarak Türkistan’daki Karahanlı merkezlerinden birinde yapılan bir çalışmada Türk mezar heykelleri geleneğine uygun formda yapılmış ve Karahanlıların İslamiyeti seçtiği tarihten sonrasına tarihlendirilen bir heykel bulunmuştur. Bernstam’a göre bu heykel Müslüman Türk sanatında son insan heykeli örnekleri arasındadır95_.

Madeni veya cam üzerinde, kabartma ya da oyma teknikleriyle yapılmış figüratif şekiller dikkat çekicidir. Av sahnelerin yanında hayat ağacı ve evreni temsil eden ejder tasvirleri gözükmektedir. Bunları yanında hükümdarları temsil eden aslan ve yırtıcı kuşlar ve onların efsanevi şekiller yer almaktadır.