Hunlar

Hun kelimesi Türkçe’de “insan, halk” anlamına gelmektedir. Hun Devleti’nin merkezi, Orhun ve Selenga şehirlerinin kaynak havzası Ötüken ormanıdır61_{. Elimize}

ulaşmış yazılı kaynaklara göre Türk tarihi Hunlarla birlikte başlatmak yanlış olmayacaktır. Uzak Asya ya da Anadolu’da da Türk kültürüne rastlanmış olsada yapılan çalışmalar devam ettiği için kesin bir kanıya varılamamıştır62_.

Hun Devletinin tarih sahnesine çıkışında ve uzun süre devam etmesine sebep olan unsurlar teşkilatlı ve güçlü bir devlet yapısına sahip olmasıdır. Kuruluşu ile ilgili net bir bilgi olmamakla birlikte Hunlarla ilgili bilgileri Çin kaynaklarında bulabiliyoruz. Çinli tarihçiler, Hunların M.Ö. XIV-IV. yüzyılları arasında varlığını sürdürdüğünden bahsetmekle birlikte bu bilgiyi kesinleştirecek bir kaynak

59 _{İsmail Safa Yalbaz, Bizans Mimari Bezemesinde Sasani Sanatının Etkisi, İstanbul, 2015, s. 48.} 60 _{Ahmet Altungök, “Sasani Kültür ve Medeniyetinin İslam Kültür ve Medeniyetine Etkileri”, Tarih}

İncelemeleri Dergisi, S. 29, Ankara, 2014, s. 474.

61 _{İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat Yayınevi, Ankara, 1977, s. 40.} 62 _{Salim Koca, “Büyük Hun Devleti”, Türkler İlk Çağ, C.1, Ankara, 2002 s.668.}

32 bulunamamıştır63_{. Tarihi kayıtlar için oldukça hassas davranan Çin halklarının}

tuttuğu kayıtlara göre, Hun İmparatorluğunun farklı devletlerle olan mücadelelerinin en erken örneği M.Ö. 318’e kadar inmektedir. Bu dönemde yine başka Çin beylikleriyle ittifak kurarak farklı Çin hükümdarlarına karşı savaşmışlardır64_{. Bu}

aslında Hunların bölge halklarıyla olan ilişkilerinin ne denli samimi olduğunu ve bölgede önemli bir güç unsuru olduğunu göstermektedir.

M.Ö. 210 yılında Hunlar’ın ilk bilinen hükümdarı Teoman’dır65_{. Genellikle}

kendisiyle ilgili pek bir bilgiye rastlanmazken oğlu Mete ile arasında yaşanan olaylar sıklıkla tarihi kaynaklarda verilmiştir. Mete devlet başına geçtikten sonra hızlıca doğu ve batı yönünde güvenliği sağladıktan sonra fetihlerini Çin’e doğru yöneltmiştir. Bu durum devlet yıkılana kadar devam etmiştir ve Göktürk Devleti kurulana kadar bölgede dağınık halde kalmışlardır.

Orta Asya Türk devletlerinin yaşayış şekillerinden dolayı alışık olduğumuz yerleşik hayata özgü mimari unsurlar karşımıza çıkmamaktadır. En belirleyici mimari öge ise ölümden sonraki yaşamın olduğuna inandıkları için genellikle kerpiçten ve ağaçtan yaptıkları mezar odalarıdır. Hun sanatıyla ilgili en iyi bilgileri ise kurganlarında yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen verilerden alabiliyoruz. Hunlar’ın sahip olduğu önemli eserlerin hemen hepsi Pazırık, Noin-Ula, Şibe, Katanda, Tüekta, Başadar, Berel ve Ak-Alaha gibi kurganlarda yer almaktadır. Bunlar Moğolistan, güney Sibirya ve Ordos’ta bulunmaktadır66_.

Kurganlarda yapılan kazı çalışmaları sonrasında elde edilen halı ve dokumaların, madeni sanatların süslemesinden Hun sanatında süslemenin önemini rahatlıkla görebiliriz. Keçe dokumalar üzerine ince ve renkli deriler yapıştırılarak süslenmiş eyer örtülerinde aplike süslemeler Hun üslubunu yansıtmaktadır. Bozkır ve şaman gelenekten gelen bir hayvan üslubu tüm süsleme sanatlarında karşımıza çıkmaktadır. Orta Asya Türk devletlerinde geliştirilmiş bu üslup ilerleyen dönemlerde Türk Sanatını fazlasıyla etkileyecektir.

63 _{Salim Koca, “Büyük Hun Devleti”, Türkler İlk Çağ, C.1, Ankara, 2002 s.668.} 64 _{Gös. yer.}

65 _{Sümeyya Çelik, İslam Öncesi Türk San’atında Bazı Hayvansal ve Bitkisel Kültür Ögeler, Konya,}

2007, s. 4.

33 Özellikle Hun Sanat’ında kendisine özgü üslup ve çizgiyle karşımıza çıkmaktadır. Oldukça geniş bir konu aralığına sahip bu sanatta hayvan kompozisyonları farklı malzemelerle ve değişik tamamlayıcılarda kullanılmıştır. Aslan, geyik, pars, kurt kartal, boğa gibi yırtıcı hayvanlar at koşum takımlarında, kılıç kabzalarıında, eyerlerde, keçe örtülerinde, mataralarda, insan cesetlerine uygulanan dövme sanatında dahi baş rol oynarlar67(Fotoğraf 28).

I.Pazırık kurganından çıkartılan eyer örtüsü üzerinde kartal ve geyik mücadele sahneleri işlenmiştir. Yırtıcı hayvan ile toynaklı tek tırnaklı hayvan karşı karşıyadır. Kartal kanatları açık bir şekilde geyiğin üzerine inmiş vaziyettedir. Birden paniğe kapılan geyik ise ayaklarının üzerine çökmüş korku ve acz içerisinde başını geriye doğru çevirmiştir. Bu ani saldırı hareketleri, bozkır yaşama şartlarının bir yansımasıdır(Fotoğraf 29).

67 _{Kenan Bilici, “Anadolu Taş Tezyinatında Hayvan Üslubu İstanbul” , Sanat Tarihi Dergisi, C.2, S.2,}

İzmir, 1983, s. 20.

Fotoğraf: 28

34 Düşmanını aniden bastırma, Orta Asya kabilelerini hatırlatmaktadır. 68_Bu

mücadele sahneleri genellikle düalist iki mefhumu akla getirmektedir. Çin’de Yin- Yang, İran’da karanlık-aydınlık, iyi ve kötü zıt çift semboller hayvan mücadele sahnelerini çağrıştırır69_{. Hun sanatına ait olan eserlerin arasında Çin, Ahamenid}

etkileri taşıyan yorumlar da yer alır. Pazırık II. Kurganı’nda bulunmuş bakırdan yapılmış ve simetrik olarak yerleştirilmiş aslan grifonlar ve ahşap oyma birbiri ardısıra döner pozisyondaki grifonlar Çin etkisini hissettirmektedir. Ayrıca bazı grifonların Yunan sanatından gelen etkilerle elde edildiği ileri sürülmüştür. Bununla birlikte bu etkileşimler karşılıklıdır70(Fotoğraf 30).

68 _{Yaşar Çoruhlu, “İslâmiyet’ten Önce Türk Sanatında Hayvan Mücadele Sahneleri”, Sanat Tarihinde}

İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Ankara, 1993, s. 126.

69 _{Sümeyya Çelik,İslam Öncesi Türk San’atında Bazı Hayvansal ve Bitkisel Kültür Ögeler, Konya,}

2007, s. 27.

70 _{Jale Özlem Oktay, Türk Sanatında Grifon Tasvirleri, İstanbul, 2006, s. 56.} Fotoğraf: 29

Kaynak:Jale Özlem Oktay, Türk Sanatında Grifon

35 Hun sanatında yoğun olarak kullanılan hayvan tasvirlerinde yer alan yırtıcı kanatlı hayvanların tercih edilmesi gökyüzüyle ilişkili bir süreçtir. Bunun dışında tasvir edilen fantastik yaratıklarda ise kanat unsurunun kullanımı o hayvanı daha güçlü ve kutsal göstermek niyetiyle işlenmiştir. Hayvan mücadele sahnelerinde görülen hayvanlardan biri ya da hepsinin kanatlı aslan vb. formlarda olmasının en büyük sebebi şamanik gelenektir. Şamanın biçim değiştirerek yeryüzü, yeraltı ve gökyüzünde hareket edebildiğini gösteren bir yaklaşımdır71_{(Fotoğraf 31-32).}

71 _{Ahmet Dalkıran, “İslamiyet Öncesi Türk Sanatı’nda Şamanizm’in Etkisi”, Selçuk Üniv. Ahmet}

Keleşoğlu Eğitim Fak. Dergisi, S.25, Konya, 208, s. 138.

Fotoğraf: 30

36