KİT’lerin 2002-2006 dönemine ait başlıca bilgiler aşağıdaki 3 sayılı çizelgede gösterilmiştir.
Çizelge : 3 - KİT'lerin 2002-2006 dönemine ait başlıca bilgileri GSYİH'ya katkı (üretici fiyatlarıyla) " 21.130.911 22.083.110 23.600.431 18.174.229 17.189.002 (985.227) (5,4) GSYİH'ya katkı (alıcı fiyatlarıyla) " 36.952.533 42.350.050 44.835.523 41.184.488 23.469.940 (17.714.548) (43,0) GSMH'ye katkı (alıcı fiyatlarıyla) " 36.896.800 42.607.865 44.306.111 40.964.996 23.166.279 (17.798.717) (43,4) İşletme faaliyetleri kârları toplamı (*) " 5.889.422 6.814.531 6.726.577 3.740.929 2.614.593 (1.126.336) (30,1)
2002 yıl sonu itibarıyla 36 milyar YTL’si öz kaynak, 78,5 milyar YTL’si de yabancı kaynak olmak üzere toplam 114,5 milyar YTL kaynak kullanan KİT’lerin 2002-2006 dönemindeki yabancı kaynaklar artış oranı %60,4, öz kaynak artış oranı %66,9 olarak gerçekleşmiş, toplam kaynak artış oranı %62,5 olmuştur.
KİT’lerin 2002 yılbaşı itibariyle 20,3 milyar YTL olarak gerçekleşen öz kaynak kullanımı, 2004 yılında 60,4 milyar YTL’ye yükselmiş olmasına karşılık, özelleştirilen kuruluşlar nedeniyle 2005 yılında 57,4 milyar YTL’ye gerilemiş, 2006 yılında da 60,1 milyar YTL olarak gerçekleşmiştir.
KİT’lerin 2002-2006 dönemindeki yabancı kaynak kullanımı artış oranı, öz kaynak kullanımı artış oranından daha düşük gerçekleşmiş olmasına karşılık, yıllar itibariyle yabancı kaynak kullanımı sürekli artış göstermiş ve 2002 yılbaşı itibariyle 67 milyar YTL olan yabancı kaynaklar, 2006 yıl sonu itibariyle 125,9 milyar YTL’ye ulaşmıştır.
Yatırımlar dışındaki kaynak ve ödeme dengesinde; 2004 ve 2005 yıllarında yaratılan kaynaklarla ödemeleri karşılanabilirken, 2002, 2003 ve 2006 yıllarında yaratılan kaynaklarla, cari yıl ödemeleri karşılanamamıştır. Yapılmakta olan yatırımlar dikkate alındığında tüm yıllardaki finansman ihtiyacı sermaye ödemesi, sübvansiyonlar ve dış proje kredisi ile karşılanmıştır.
2002 yılında 4,3 milyar YTL olarak gerçekleşen KİT yatırım harcamaları, 2003 ve 2004 yıllarında azalarak 3,3 milyar YTL seviyesine düşmüş, 2005 yılında 3,9 milyar YTL, 2006 yılında da 3,7 milyar YTL olarak gerçekleşmiştir.
2001 yılına göre 2002-2006 döneminde KİT’lerin;
- Alımları %286,2,
- Üretim maliyetleri %95,7, - Net satış hasılatı %44,
- Mali kuruluşların mevduatı %115,7, - Mali kuruluşların kredileri %146, - Tahakkuk eden kurumlar vergisi %12,8, - Üretici fiyatlarıyla GSMH’ye katkısı %28,1
oranlarında artarken, personel sayısı %46,8, yatırım harcamaları %17, finansman giderleri %68,1, tahakkuk eden tüm vergileri %31,7, alıcı fiyatlarıyla GSMH’ye katkısı %3,5 oranlarında azalmıştır.
KİT’lerin istihdam, üretim, yatırım, hazine ile ilişkiler ve yaratılan katma değer olarak Türkiye Ekonomisindeki yeri aşağıda ayrıntılı olarak incelenmiştir.
a) İstihdam yönünden:
Türkiye’de ve KİT’lerde çalışan personel sayısı hakkındaki son beş yıla ait bilgiler, sektörler bazında ayrıntılı olarak aşağıdaki 4 sayılı çizelgede gösterilmiştir.
Çizelge : 4- 2002-2006 yıllarında Türkiye ve KİT istihdamı (Bin kişi)
2002 2003 2004 2005 2006
Sektörler
TR KİT TR KİT TR KİT TR KİT TR KİT
KİT/TR (%)
1-Tarım 7.458 6 7.165 6 7.400 5 6.493 5 6.088 5 0,1
2-Sanayi :
a)Madencilik 120 50 83 43 104 37 120 34 128 33 25,8
b)İmalat sanayii 3.731 91 3.663 96 3.801 77 4.084 67 4.186 59 1,4
c)Enerji 103 59 100 56 82 52 80 52 93 52 55,9
Toplam (2) 3.954 200 3.846 195 3.987 166 4.284 153 4.407 144 3,3
3-Hizmetler :
a)Ulaştırma-haberleşme 1.004 168 1.022 162 1.100 157 1.133 89 1.163 75 6,4
b)Ticaret 3.980 7 4.052 6 4.179 5 4.560 5 4.730 4 0,1
c)Diğer hizmetler 4.261 1 4.324 4.339 4.700 4.932 0,0
Toplam (3) 9.245 176 9.398 168 9.618 162 10.393 94 10.825 79 0,7
4-Mali kuruluşlar 697 50 738 36 786 35 876 36 1.011 36 3,6
Genel toplam 21.354 432 21.147 405 21.791 368 22.046 288 22.331 264 1,2
KİT/TR (%) 2,0 1,9 1,7 1,3 1,2
Notlar:
1- KİT rakamları ortalamadır.
2- Türkiye rakamları olarak TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi sonuçlarının aritmetik ortalaması alınmıştır.
Türkiye İstatistik Kurumu hane halkı işgücü anketi sonuçlarına göre Türkiye’de 2006 yılı sonu itibariyle toplam ülke nüfusu 72.606 bin kişi iken, 15 ve daha yukarı yaştaki kurumsal nüfus 51.668 bin kişi, 2006 yılında toplam işgücü 24.776 bin kişi, toplam istihdam 22.330 bin kişi, eksik istihdam 890 bin kişi işsiz sayısı ise 2.446 bin kişidir. İşgücüne katılma oranı %44,8, işsizlik oranı ise %9,9, tarım dışı işsizlik oranı %12,6, işgücüne dahil olmayan nüfus26.892 bin kişidir.
Türkiye’nin toplam nüfusu 2002-2006 yılları arasında %6,2 oranında 4.213 bin kişi artmıştır. Türkiye’nin toplam istihdamı ise 2002 yılında 21.354 bin kişi iken 5 yıllık süreçte bu rakam %4,6 oranında 977 bin kişi artarak 22.331 bin kişiye yükselmiştir.
Türkiye’de, ülke ekonomisi ve istihdam piyasasının sağlıklı bir şekilde oluşması için istihdam edilenlerin her yıl nüfus artış hızına paralel olarak artması beklenirken gerçekte istihdam miktarının sınırlı kalması olumsuz bir gelişme olarak değerlendirilmektedir.
Diğer taraftan ülke toplam istihdamının 2002 yılında 432 bin kişisi KİT’lerde çalıştırılırken, bu sayı 2006 yılı sonunda %38,9 oranında 168 bin kişi azalarak 264 bine inmiştir. İşsizlik ve özellikle genç işsizlerin yoğun olarak bulunduğu Türkiye’de kamu
kesiminin yarattığı istihdam olanaklarının da sürekli azalması toplam istihdamın ve ekonomik dengelerin bozulması toplumsal düzeyde etki yaratmaktadır.
Genel olarak KİT’lerin Türkiye istihdamındaki payı, 2002 yılında %2, 2003 yılında %1,9, 2004 yılında %1,7, 2005 yılında %1,3, 2006 yılında %1,2 olmuştur. Bu durumun oluşmasında KİT’ler açısından uygulanan özelleştirme politikaları yanında KİT’lerde yeni personel istihdamını kısıtlayıcı kararlar, toplam istihdam yönünden ise ülke ekonomisinin içinde bulunduğu olumsuz gelişmeler etkin rol oynamıştır. Diğer taraftan yaşanan ekonomik krizlerde Devlet’in elinde olan ve piyasalara doğrudan etki yapabilecek ekonomik değerler olan KİT’lerin, özelleştirilmesi sonucu kriz ortamlarında Devlet’in ekonomiye doğrudan müdahale olanakları da giderek azalmaktadır.
2-Üretim yönünden:
KİT’lerin üretim yönünden Türkiye ekonomisi içindeki yeri, mal ve hizmet üreten kuruluşlar ve mali kuruluşlar (bankacılık ve sigortacılık) olmak üzere iki grup halinde ele alınmıştır.
a)Mal ve hizmet üretimi yönünden:
Bazı mal ve hizmetlerin Türkiye ve KİT üretimleri 2002-2006 yılları itibariyle 5 sayılı çizelgede gösterilmiştir.
33
Çizelge: 5 - Bazı mal ve hizmet üretimleri 2002 2003 2004 2005 2006 Mal ve hizmetler Ölçü Türkiye KİT % Türkiye KİT % Türkiye KİT % Türkiye KİT % Türkiye KİT % 1-Madencilik : a) Birincil enerji kaynakları : -Taş kömürü (satılabilir) Bin Ton 2.2442.244100,02.0122.012100,01.881 1.881100,0 1.666 1.666 100,01.5231.523100,0 -Linyit (satılabilir) Bin Ton 49.62730.65661,844.51625.68557,744.493 24.34954,7 60.000 26.932 44,952.90027.49352,0 -Ham petrol Bin Ton 2.4411.71270,12.3751.62468,42.276 1.54367,8 2.250 1.571 69,82.1751.53570,6 b) Metal madenleri : -Demir cevheri Bin Ton 3.4331.92256,03.4291.88254,93.857 -- 4.000--3.956-- -Bakır cevheri Bin Ton 2.9432.62989,32.6632.33587,72.356 1.19850,82.50083633,42.22841718,7 -Krom cevheri Bin Ton 3263510,72824214,9437 -- 600--458-- -Boksit cevheri Bin Ton 28727595,836434795,3366 34895,1 370--771-- c) Metal dışı madenler : -Bor mineralleri (konsantre)Bin Ton 1.3701.370100,01.3721.372100,01.626 1.626100,01.9421.942 100,01.9131.913100,0 2-İmalat : a) Tüketim malları : -Gövde et Bin Ton 336298,6268207,5319 134,1325 8,5 2,643961,4 -ÇayBin Ton 1449465,314111078,0216 11553,2217 112 51,619911256,3 -ŞekerBin Ton 2.1651.62375,01.7801.28672,21.942 1.29966,9 1.850 1.309 70,81.8051.11461,7 -Sigara ve tütün ürünleri Bin Ton 1287054,71215948,8118 5244,1 119 35 31,71084138,0 b) Ara mallar : -LPG Bin Ton 74065488,475868690,5749 719764 764 100,0801-- -Benzin Bin Ton 3.7093.24287,43.8373.37588,03.371 3.20795,1 3.548 3.548 100,03.761-- -Kağıt-karton Bin Ton 1.64226816,31.676915,41.700 261,51.762--2.123-- -Blister bakır Bin Ton 3333100,03030100,012 12100,0------ c) Yatırım malları : -Vagon Adet 161161100,0231231100,0163 163100,0 561561 100,0735735100,0 -TraktörAdet 10.6524123,928.7943371,238.627 - - 34.000--42.496 - - 3-Enerji : -Elektrik GWh 129.40077.32859,8140.28455.28339,4150.698 60.63940,2 162.500 64.212 39,5175.62480.83846,0 4-Ulaştırma : a) Yolcu taşımaları : -Demiryolu Mil.Yolcu x km5.2045.204100,05.8785.878100,05.237 5.237100,0 5.0365.036 1005.2775.277100,0 -Havayolu Bin kişi 16.12310.38364,416.11210.42064,718.594 11.99064,5 23.500 14.133 60,026.644-- b)Yük taşımaları : -Demiryolu Mil.ton x km7.1697.169100,08.6148.614100,09.333 9.333100,0 9.0789.078 100,09.5459.545100,0 * DPT **Sivil Havacılık Gn. Md. ve Devlet Hava Meydanları İşletmesi Gn. Md. istatistikleri.
2002 yılından 2006 yılı sonuna kadar geçen süreçte madencilik sektöründe KİT’lerin Türkiye toplam üretimi içindeki payları, tekel niteliğini muhafaza eden taş kömürü ve bor madenlerinde değişmemiş, ham petrol üretiminde %70’den 71’e yükselirken, linyit üretiminde
%61,8’den %52’ye düşmüştür. KİT’ler demir, krom ve boksit üretiminden çekilmişlerdir.
İmalat sanayii tüketim malları alt sektöründe, 1996 yılında SEK işletmelerinin özelleştirilmesinden sonra, TİGEM’in hayvancılık faaliyeti bulunan işletmelerinde 2003 yılından itibaren peynir, pastörize süt ve süt ürünleri üretimine son verilmesi ile KİT’ler pastörize süt ve süt ürünleri üretiminden bütünüyle çekilmişlerdir. 2002 yılı ile 2006 yılı arasındaki dönemde et üretimi Türkiye genelinde %30,7 oranında artarken, KİT’lerde %79,3 oranında azalması, KİT’lerin toplam üretim içindeki payının %8,6’dan, %1,4’e düşmesine neden olmuştur.
Türkiye’de çay üretiminde, Türkiye Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü (ÇAY-KUR) tekel olarak faaliyet gösterirken, 1985 yılında monopol piyasasının kaldırılması üzerine bu alanda özel sektör yatırımları hızlı bir şekilde başlamış ve özel sektör üretiminin artmasıyla ÇAY-KUR’un toplam üretim içindeki payı giderek azalmıştır. ÇAY-KUR’un üretiminin artmasına karşın, üretimdeki payı 2002 yılında %65,3 iken 2006 yılında %56,3’e düşmüştür. Türkiye’de kurulu şeker üretim kapasitesi 4,1 milyon ton olup bunun 3,1 milyon tonu pancar şekeri, 990 bin tonu nişasta bazlı şeker üreten tesislere aittir. KİT’ler 2006 yılında, 859 bin tonu Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., 255 bin tonu da Sümer Holding A.Ş.’ye bağlı Bor, Ereğli ve Ilgın şeker fabrikaları tarafından olmak üzere toplam 1,1 milyon ton şeker üretmiştir. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’nin özelleştirme kapsamında olması nedeniyle 2006 yılında %61,7 olan şeker üretiminde KİT payının giderek azalması beklenmektedir.
KİT’lere ait 6 adet sigara fabrikası bulunmaktadır. KİT’lerin sigara üretimi 2002 yılına göre %15,6 oranında azalırken, Türkiye sigara üretimi içindeki payı da %54,7’den, %38’e düşmüştür. 2006 yılında sigara ve tütün mamulleri üretimi geçen yıla göre %17,5 oranında artarak 41.475 tona yükselmiş, sigara fabrikalarının ortalama kapasite kullanım oranı %43 olmuştur.
1999-2001 yıllarında %69-%70 oranlarında seyreden Tekel’in pazar payı, 2002 yılında %61’e, 2003 yılında %57’ye, 2004 yılında %47’ye, 2005 yılında %39’a ve 2006 yılında %37’ye düşmüş, bu durum üretimi olumsuz yönde etkilemiştir.
KİT’lerin tekstil sanayi içindeki payı 1950 yılına kadar çok yüksek iken, daha sonra hızlı bir gelişme gösteren ve yatırım yapan özel sektör karşısında gerilemiştir. İzmir ve Nazilli Basma Sanayii İşletmeleri 2002 yılında, Merinos İşletmesi ile Bergama, Manisa ve Antalya bağlı şirketleri de 2004 yılında ÖYK kararlarıyla kapatılmışlardır. Adıyaman, Malatya, Bakırköy ve Diyarbakır İşletmeleri 2003 ve 2004 yıllarında özelleştirilmiş, Sümer Holdingin tekstil sektöründe faaliyet gösteren Akdeniz Pamuklu Sanayi İşletmesi ile Sivas Dokuma Sanayii A.Ş. olmak üzere iki kuruluşu kalmıştır. Bu kuruluşlarda 2003 yılından sonra üretim yapılmamıştır. 2005 yılında Sivas Dokuma Sanayii A.Ş.’nin işçilerinin iş akitleri feshedilmiş, Akdeniz Pamuklu Sanayi İşletmesi’ne ait gayrımenkuller de ÖYK kararıyla Toplu Konut İdaresi Başkanlığına devredilmiştir. Böylece, tekstil sanayinde faaliyet gösteren KİT kalmamıştır.
Türkiye’de 4’ü kamu, 1’i özel olmak üzere 5 petrol rafinerisi bulunmaktadır. Beş rafinerinin toplam yıllık kapasitesi 32 milyon tondur. Bu kapasitenin %86,3 oranındaki 27,6 milyon tonu TÜPRAŞ’a bağlı İzmit (İstanbul), İzmir Aliağa, Batman ve Kırıkkale rafinerilerine,
%13,7 oranındaki 4,4 milyon tonu da ATAŞ’a aittir. Özel sektöre ait olan Mersin’deki ATAŞ rafinerisinin 2004 yılı Eylül ayında rafinaj faaliyetini durdurması nedeniyle Türkiye’de petrol rafinerisi alanında tek üretici konumunda kalan TÜPRAŞ ÖYK’nın 07.11.2005 tarih ve 2005/128 sayılı kararı uyarınca özelleştirilmiş ve petrol rafinerisi alanında faaliyet gösteren KİT kalmamıştır.
Ara mallarından, orman ürünleri sanayii ile çimento ve toprak sanayiinden tamamen çekilen KİT’lerin kağıt sanayiinde Sümerbank’a bağlı bir işletmesi kalmıştır. Özelleştirme programı içinde olan bu işletmenin de özelleştirilmesi ile KİT’ler kağıt sanayiinden bütünüyle çekilmiş olacaklardır. Gübre üretiminde faaliyet gösteren Türkiye Gübre Sanayii A.Ş. (TÜGSAŞ) 2004 yılına kadar üretim faaliyetini 4 adet bağlı ortaklığı ile sürdürmüştür. 2004 yılında İGSAŞ, Gemlik ve Kütahya fabrikalarının, 2005 yılında da Samsun fabrikasının özelleştirilmesiyle KİT’ler gübre sanayinden çekilmişlerdir.
1990’lı yıllarda sıvı ham demirin yaklaşık %60’ı KİT’ler tarafından üretilirken, 2001 yılında %33’ü KİT’ler tarafından üretilmiş ve İsdemir A.Ş.’nin 2001 yılı içinde Erdemir A.Ş.’ye devri ile demir çelik alanında üretim yapan KİT kalmamıştır. KİT’ler blister bakır üretiminde tek üretici konumundayken, ÖYK’nın 08.11.2004 tarih ve 2004/109 sayılı kararıyla Murgul İşletmesinin kapatılması, KBİ’nin Samsun İşletmesi ile Eti Bakır A.Ş.’nin de ÖYK’nın 02.04.2004 tarih ve 23 sayılı kararıyla özelleştirilmesi sonucunda blister bakır üreten KİT kalmamıştır.
KİT’ler demiryolları ile ilgili lokomotif ve vagon üretiminde tekel konumundadırlar.
TCDD’nin bağlı ortaklıkları olan TÜDEMSAŞ, TÜLOMSAŞ ve TÜVASAŞ tarafından 2006 yılında 25 adet lokomotif, 668 adet yük vagonu ve 42 adet yolcu vagonu imal edilmiştir. 2002 yılında kamu kesiminde Türkiye Zirai Donatım (TZD) A.Ş. ve TÜMOSAN A.Ş. tarafından Türkiye tarım traktörü üretiminin yaklaşık %3,9’u gerçekleştirilirken, 2003 yılında TZD Sakarya Traktör İşletmesinin, 2004 yılında da TÜMOSAN İşletmesinin özelleştirilmesiyle, Türkiye’de tarım traktörü üreten KİT kalmamıştır.
Türkiye’de 2006 yılı elektrik enerjisi kurulu gücü toplamı 40.519 MW olup bunun 23.714 MW’ı (%58,5) EÜAŞ ve bağlı ortaklıklarına aittir. EÜAŞ kurulu gücünün %52,8’i (12.539 MW) termik, %47’si (11.160 MW) hidrolik santrallere aittir. EÜAŞ bünyesindeki santrallerde 2002 yılında toplam 77.328 GWh olan elektrik enerjisi üretimi 2006 yılında %35,7 oranında artarak net 80.838 GWh olarak gerçekleşmiştir. 2006 yılı EÜAŞ toplam üretiminin %47’si hidroelektrik,
%53’ü de termik santrallerde gerçekleştirilmiştir. EÜAŞ yapmış olduğu bu üretimle Türkiye’de üretilen elektrik enerjisinin %46’sını karşılamıştır. Türkiye’de üretilen elektrik enerjisinin %53’ü ise; 4.101 MW kurulu güce sahip otoprodüktörler, 722 MW kurulu güce sahip mobil santraller, 6.102 MW kurulu güce sahip “Yap İşlet” (Yİ), 2.449 MW kurulu güce sahip “Yap İşlet Devret”
(YİD), 2.782 MW kurulu güce sahip üretim şirketleri ve 650 MW kurulu güce sahip “İşletme Hakkı Devir” (İHD) santralleri tarafından üretilmiştir.
2006 yılında Türkiye’de yolcu taşımacılığının %95,3’ü karayolu, %2,7’si demiryolu ve
%2,0’si havayolu ile gerçekleşmiştir. Yük taşımalarının ise %94,7’si karayolu, %5,1’i demiryolu ve % 0,2’si hava yolu ile yapılmıştır. Ulaştırma sektöründe demiryolu taşımacılığı Türkiye’de tekel olan TCDD tarafından gerçekleştirilmektedir. 2006 yılında demiryolu ile 77,4 milyon kişi taşınmış ve bu yolcuların taşındığı mesafe (yolcu x km) 5,27 milyar km olmuştur. Yolcuların %69’unu oluşturan 53,5 milyonu banliyö, %31’ini oluşturan 23,9 milyonu da ana hat yolcusudur. 2002 yılına göre 2006 yılında demiryolunda yolcu taşımacılığı %1,4 oranında artmıştır. 2002 yılında havayolu taşımacılığında THY %64,4 oranında paya sahipken, Mayıs 2006 tarihinde THY hisselerinin 3üncü kez halka arzı ile hisselerin %53,57’si İMKB’de işlem görmeye başlamış, kamu payı %46,43’e düşmüş ve THY’nin KİT statüsü sona ermiştir.
2002 ve 2006 yılları arasındaki süreçte, KİT’lerin Türkiye üretimindeki paylarının hızla azalma eğiliminde olduğu görülmektedir. KİT’lerin ekonomideki ağırlığı 1980’li yıllara kadar devam etmiş, ancak ithal ikamesi politikasının terk edilerek dışa açık büyüme modeline
geçilmesiyle birçok KİT dış rekabet koşullarına ayak uyduramamıştır. Bir yandan özel sektörün güçlenmesi, diğer yandan özelleştirme uygulamaları ile KİT’lerin üretimdeki payları giderek azalma sürecine girmiştir. KİT’ler son 20 yıl içinde, çimento, tekstil, kağıt, yem, süt ürünleri, orman ürünleri, demir çelik, tarım traktörü, petrol ürünleri, gübre, petrokimya, turizm, hava taşımacılığı ve madencilik sektörünün bazı dallarından tümüyle veya büyük ölçüde çekilmişlerdir.
bb)Mali kuruluşlar yönünden:
Türkiye ekonomisinin performansında son beş yılda yaşanan iyileşme, bankacılık sektörünü de olumlu yönde etkilemiştir. Finansal sistemin yeniden büyümeye başlaması, bilanço yapılarındaki değişmeler, kredi taleplerinin artması, mali yapıların güçlenmesi, kârlılık performanslarının iyileşmesi yanında, Türkiye’nin ve bankacılık sektörünün büyüme potansiyeli, yurtdışı yatırımcıların bankalara ve finansal kurumlara olan doğrudan yatırımların artmasını olumlu yönde etkilemiştir.
Bankaların faaliyetlerini düzenleyen ve doğrudan etkileyen Bankacılık Kanunu, Avrupa Birliği düzenlemelerine ve uluslararası uygulamalara önemli ölçüde yaklaşmıştır. Bankacılık Kanunu’na ilişkin alt düzenlemelerin tamamına yakını, 2006 yılında tamamlanmış ve uygulamaya girmiştir. Bankaların destek hizmeti almaları, kurumsal yönetim ilkelerinin belirlenmesi ve likidite yeterliliğinin ölçülmesi gibi alanlarda yeni düzenlemeler yapılmıştır. Alt düzenlemeler ile risk yönetiminin ve kurumsal yapının geliştirilmesine, aktif kalitesinin iyileştirilmesine, likidite ve sermaye yeterliliğinin güçlenmesinde önemli mesafeler alınmıştır.
Mali kuruluşların 2006 yıl sonu itibariyle değeri, 59,3 milyar $ düzeyine ulaşmıştır.
2005 yıl sonu itibariyle Bankalar Birliği verilerine göre Türkiye’de faaliyet gösteren banka sayısı 47 iken, 2006 yıl sonu itibarıyla bu sayı 46’ya inmiştir. Faaliyet gösteren bankaların 33 tanesi mevduat bankası, 13 tanesi de mevduat kabul etmeyen kalkınma ve yatırım bankalarıdır.
Bankacılık sektöründe faaliyet gösteren bankaların şube sayıları 2006 yılında 602 adet artarak 6849’a ulaşmıştır. Sektörde çalışanların sayısı 2005 yılında 132.258 iken, 2006 yılında 10.885 adet artışla 143.143 adede; kamu sermayeli bankalarda (Ziraat Bankası, Halk Bankası, İller Bankası, T. Kalkınma Bankası ve T.Eximbank) çalışanların sayısı da 733 adet artışla 35.272 adede ulaşmıştır.
2006 yıl sonu itibariyle 2 kamu sermayeli mevduat bankası, 3 kamu sermayeli kalkınma ve yatırım bankası, 1 adet de özel statüdeki banka (T.Vakıflar Bankası T.A.O.) Yüksek Denetleme Kurulu’nca denetlenmiştir.
Türkiye Muhasebe Standartları hükümleri çerçevesinde revize edilen değerler dikkate alınarak, 2006 yılında bankaların aktifleri 381,0 milyar YTL’den %27 oranında 103,2 milyar YTL artışla 484,9 milyar YTL’ye ulaşmış; belirtilen kamu sermayeli bankaların aktifleri ise, 99,1 milyar YTL’den %16,8 oranında 16,7 milyar YTL artışla 115,8 milyar YTL’ye ulaşmıştır.
Kamu sermayeli bankaların toplam aktifler içindeki payı %26 dan %23,9’ a inmiştir.
Sektörün toplam mevduatı (reeskontlu) %27,9 oranında 68,2 milyar YTL artarak 312,8 milyar YTL’ye, kamu sermayeli bankaların mevduatı ise %18,6 oranında 13,6 milyar YTL artarak 86,8 milyar YTL’ye ulaşmıştır. Kamu sermayeli bankaların toplam bankacılık sektörü mevduatından aldıkları pay, bir önceki yıla göre 2,2 puan düşmüş ve %27,7 olarak gerçekleşmiştir.
Bankaların toplam kredileri 2006 yılında %46,7 oranında 69,4 milyar YTL artarak 218,0 milyar YTL’ye; Kamu sermayeli bankaların kredileri ise %39,2 oranında 10,2 milyar YTL artarak
36,2 milyar YTL’ye ulaşmıştır. Kamu sermayeli bankaların sektör kredilerinden aldıkları pay
%17,5 den 0,9 puan eksiği ile %16,6’ya inmiştir.
Sektör 2006 yılında, 11,0 milyar YTL net dönem kârı, kamu sermayeli bankalar ise, 3,6 milyar YTL ile net dönem kârı elde etmiş; sektörün öz kaynakları bir önceki yıla göre %14,0 oranında 7,1 milyar YTL artarak 57,0 milyar YTL’ye, kamu sermayeli bankaların öz kaynakları ise, %16,4 oranında 2,3 milyar YTL artışla 16,6 milyar YTL’ye ulaşmıştır.
c) Yatırımlar yönünden:
2006 yılında %6 oranında GSYİH’nın büyümesi hedeflenmiştir. 2006 yılındaki büyüme gelişmeleri de dikkate alındığında, GSYİH büyüme hızının 2002 yılından itibaren uzun dönemde ortalama büyüme hızının üstünde çıktığı görülmüştür.
2002 yılında 4,3 milyar YTL olarak gerçekleşen KİT sabit sermaye yatırımları, 2004 yılında 3,3 Milyar YTL’ye gerilemiş, 2005 yılında 3,9 milyar YTL, 2006 yılında da 3,7 milyar YTL olarak gerçekleşmiştir.
2002 yılında 16,1 milyar YTL olan kamu sabit sermaye yatırımları, 2006 yılında 27,8 milyar YTL olarak gerçekleşmiş, 2002 yılında kamu yatırımları içinde %26,7 olan KİT payı, 2006 yılında %13,3’e gerilemiştir.
2006 yılı itibariyle sektörel büyüme hızları aşağıdaki grafikte gösterilmiştir.
Grafik:1- Sektörel büyüme hızları (Sabit fiyatlarla)
-4 -2 0 2 4 6 8 10 12
2002 2003 2004 2005 2006
Yıllar
(%)
Tarım Sanayi Hizmetler GSYİH
2006 yılında toplam yurt içi talebin %7,1 oranında artacağı öngörülmüşse de 2006 yılında dış dengenin GSMH büyümesine olan katkısının negatif 1,5 puanlık etkisi neticesi büyüme hızı %6 olarak belirlenmiştir.
GSMH’deki büyümeye yatırım, dış kaynak ve tüketimin etkisi aşağıdaki grafikte gösterilmiştir.
Grafik:2- GSMH büyümesine katkılar
-5 0 5 10 15
2002 2003 2004 2005 2006
Yıllar
(%)
Dış kaynak Tüketim Yatırım GSMH
Yukarıdaki grafikte de görüldüğü üzere 2006 yılında büyüme hızı azalmıştır.
2006 yılında özel sabit sermaye yatırımları %14, kamu sabit sermaye yatırımlarının ise
%1,2 oranında artması beklenmekte olup toplam sabit sermaye yatırımlarındaki reel artış
%10,8’dir. Cari fiyatlarla toplam sabit sermaye yatırımlarının GSMH içindeki payı 1,5 puan artarak %21,6’ya yükselmiştir. Aynı zamanda stokların GSMH’deki büyümeye katkısının negatif 1,3 puan olması öngörülmüştür.
2006 yılında kamu harcanabilir gelirinin GSMH’ye oranının 2005 yılına göre 1,6 puan artarak %17,6’ya yükselmesi, kamu tasarruf yatırım farkının GSMH içindeki payının, kamu tüketimindeki artışa rağmen, kamu tasarruflarındaki artış ve kamu yatırımlarındaki azalış sonucunda pozitif olarak gerçekleşmesi hedeflenmiştir.
KİT yatırımlarının toplam yatırımlar içindeki payı; 2002 yılında %9,1, 2003 yılında %5,5, 2004 yılında %4,1, 2005 yılında %4 ve 2006 yılında da %3,1 olarak gerçekleşmiştir.
KİT, diğer kamu ve özel kesim yatırımlarının gerçekleşmesi aşağıdaki 6 sayılı çizelgede gösterilmiştir.
Çizelge : 6 - Kesimler itibariyle (kamu+özel) sabit sermaye yatırımları (cari fiyatlarla) (Milyon YTL)
Kesimler 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Program
Gerçekle-şen Program
Gerçekle-şen Program
Gerçekle-şen Program
Gerçekle-şen Program
Gerçekle-şen Program Gerçekle-şen
A-Kamu kesimi
1-KİT'ler 3.325 4.548 5.387 4.340 5.275 3.471 5.012 3.328 5.833 3.859 4.963 3.737
2- Diğer kamu 6.292 6.560 9.533 11.726 13.924 13.303 14.961 16.700 19.604 20.585 22.211 24.095
Toplam (A) 9.617 11.108 14.920 16.066 19.199 16.774 19.973 20.028 25.437 24.444 27.174 27.832
B-Özel kesim 26.579 22.862 35.112 31.014 45.125 46.210 58.823 61.312 71.527 73.204 86.408 93.300
Genel toplam 36.196 33.970 50.032 47.080 64.324 62.984 78.796 81.340 96.964 97.648 113.582 121.132
2006 yılında yatırım programında yer alan 2.525 projenin 3,1 milyar YTL tutarındaki 858 adedi yıl içinde başlanıp bitirilmesi programlanan yıllık projelerden oluşmaktadır. Ayrıca 2006 yılında toplam proje tutarı 4,2 milyar YTL, 2006 yılı ödeneği 763,3 milyon YTL, olan155 adet çok yıllık yeni proje yatırım programına dahil edilmiştir.
2006 yılı yatırım programında Türkiye genelinde 2.525 projeye yapılan 17,5 milyar YTL tutarındaki tahsis içinde %31 nispetindeki pay ile ulaştırma-haberleşme sektörü ilk sırayı almış bunu, %18,8 ile diğer kamu hizmetleri, %14,2 ile enerji sektörü, %14 ile eğitim ve %7,6 ile tarım sektörü izlemiş, sağlık sektörünün payı ise %7,1 olmuştur. 2006 yılı kamu yatırım tahsisleri içinde madencilik, imalat turizm ve konut sektörünün payı ise %7,3 olmuştur.
Kamu yatırım programının rasyonelleştirilmesi çalışmaları kapsamında kısıtlı ödenekler, kısa sürede tamamlanabilecek acil ve öncelikli projelere tahsis edilmiş, 10 milyar YTL tutarındaki 84 adet proje ise sonraki yıllarda yürütülmek üzere, 2006 yılı yatırım programında sembolik miktardaki iz ödenekle yer almıştır.
Kamu harcanabilir gelirinin GSMH’ya oranındaki artış eğiliminin 2006 yılında da devam etmesi ve bir önceki yıla göre 1 puan artarak %15,4’e yükselmesi öngörülmüştür. Bu gelişmelerin büyük ölçüde faiz ödemelerindeki düşüşün sürmesiyle sağlanması hedeflenmiştir. 2006 yılında kamu tasarruflarındaki iyileşmenin devam etmesi neticesinde kamu yatırım açığının azaldığı tespit edilmiştir.
2002-2006 yıllarında Türkiye ve KİT’lerin sabit sermaye yatırımlarının yaratılmış olan GSMH ile karşılaştırması aşağıdaki 7 sayılı çizelgede gösterilmiştir.
Çizelge : 7- Sabit sermaye yatırımları ve GSMH içindeki paylar (Milyon YTL)
2006 575.784 121.132 21,0 23.166 3.737 16,1
2002-2006 yıllarında Türkiye GSMH’sinin %17-21’i oranında sabit sermaye yatırımı gerçekleştirilirken, 2002 yılında %11,8 olarak gerçekleşen KİT sabit sermaye yatırımlarının KİT GSMH’sine oranı 2004 yılında %7,5’e kadar düşmüş, 2005 yılında %9,4 , 2006 yılında %16,1 olarak gerçekleşmiştir.
İstihdam imkânı yaratan, birçok sektöre girdi sağlayan bölgesel gelişmişlik farkını azaltan KİT yatırımları, ekonomik hedeflerin giderek özel sektör ağırlıklı piyasa ekonomisine yönelmesinden dolayı önemli ölçüde durdurulmuş, tasarruf tedbirleriyle sürdürülen yatırımlar kısıtlanarak gerçekleşme süreci uzatılmıştır. Günümüzde, KİT yatırımlarının bir strateji planı olarak istihdam yaratmaya yönelik olmaktan çok, mevcut kuruluşların zorunlu ihtiyaçlarının giderilmesine yönelik olduğu görülmektedir.
d) Hazine ile ilişkiler yönünden :
KİT’lerin 2002 - 2006 yıllarında Hazineden sağladığı kaynaklar aşağıdaki 8 sayılı çizelgede gösterilmiştir.
Çizelge : 8 - KİT'lere yapılan Hazine ödemeleri (Milyon YTL)
Son iki yıl farkı
Hazine ödemeleri 2002 2003 2004 2005 2006 Tutar (%)
Cari fiyatlarla:
-Sübvansiyonlar 878 1.004 381 512 711 199 38,9 -Sermaye ödemeleri (*) 1.729 1.609 1.423 1.440 4.533 3.093 214,8 Toplam 2.607 2.613 1.804 1.952 5.244 3.292 168,6
1994 yılı fiyatlarıyla:
-Sübvansiyonlar 13,6 13,6 4,5 5,8 7,3 1,4 24,5 -Sermaye ödemeleri 26,7 21,8 16,9 16,4 46,2 29,9 182,1
Toplam 40,3 35,4 21,4 22,2 53,5 31,3 140,8 (*) ÖİB sermaye ödemeleri dahil.
Hazine tarafından KİT’lere yapılan ödemeler 2002 ve 2003 yıllarında 2,6 milyar YTL olarak gerçekleşmiş iken, 2004 yılında 1,8 milyar YTL’ye düşmüş, 2005 yılında 2,0 milyar YTL’ye, 2006 yılında da 5,2 milyar YTL olarak gerçekleşmiştir.
Hazine tarafından KİT’lere yapılan ödemeler 2002 ve 2003 yıllarında 2,6 milyar YTL olarak gerçekleşmiş iken, 2004 yılında 1,8 milyar YTL’ye düşmüş, 2005 yılında 2,0 milyar YTL’ye, 2006 yılında da 5,2 milyar YTL olarak gerçekleşmiştir.