Devlet tarafından yapılan tüm faaliyetlerin maliyetine giren unsurların toplamı olarak tanımlanan kamu harcamaları, Türkiye açısından genel bütçeye dahil merkezi devlet ve bağlı daireler ile mahalli idareler ve katma bütçeli idarelerin harcamalarını kapsamaktadır (Eker, 1996:46). Kamu harcamaları ekonomik açıdan cari, yatırım ve transfer harcamaları olarak sınıflandırılmaktadır. Cari harcamalar, devletin kamu
142 hizmeti sunmak adına gerçekleĢtirdiği ve söz konusu dönemde tüketilen milli gelire katkıda bulunan harcamalardır. Yatırım harcamaları üretim kapasitesini artırmak için yapılan ve milli hasılaya katkıda bulunan harcamalardır. Transfer harcamaları ise, kamunun gerçek veya tüzel kiĢilere satın alma gücünü karĢılıksız olarak devretmesidir ki, bu tür harcamalar o dönemin GSMH‟ na bir katkıda bulunmamaktadır. Türkiye‟deki transfer harcamaları, iç ve dıĢ borç faiz ödemelerinin toplandığı faiz ödemeleri, KĠT ve sosyal güvenlik kuruluĢlarına yapılan transferler, vergi iadeleri ve fon ödemeleri toplamından oluĢmaktadır (Türk, 1992:79-86, Eker, 1996; 74-79).
Türkiye‟de kamu harcamalarının yıllar itibariyle reel olarak arttığı bilinen bir gerçektir. Konsolide bütçe içerisinde yer alan ve Türkiye ekonomisi içinde kamunun nisbi büyüklüğünü gösteren kamu harcamaları, hem 1980 sonrası izlenen liberal politikaların kamu harcamalarındaki artıĢı frenleyici etkisine rağmen hem de ülke içi siyasi, ekonomik ve sosyal birtakım olumsuz faktörlerin etkisiyle artmaya devam etmiĢ ve zaman içerisinde giderek artan bir trend göstermiĢtir.
Üçüncü bölümün sonunda verilen Tablo 8 Türkiye‟ nin son on yıllık kamu harcamalarının dağılımını, Tablo 9 ise kamu harcamalarının GSYH‟ ya oranını ve harcamaların bütçe içindeki payını vermektedir. 2000 yılında borç stoğunu istikrarlı bir yapıya kavuĢturmak, faiz dıĢı fazlayı artırmak ve fonların tasviye edilerek bütçe disiplininin sağlanması gibi yapısal reformları gerçekleĢtirmek maliye politikasının temel amaçları olmuĢtur. Bu esaslar çerçevesinde gelirlerin artırılması yanında faiz ödemeleri dıĢındaki harcamaları /Faiz dıĢı harcamalar) kısmaya yönelik önlemler alınmıĢtır. Ancak 2000 yılı Kasım ve 2001 yılı ġubat aylarında meydana gelen krizler borç stoğunu ve borç servisini yükselterek, kamu kesimi genel dengesini olumsuz etkilemiĢtir. Söz konusu krizler aynı zamanda dıĢ borçlanma imkanlarını azalttığından Hazine‟ nin dıĢ borç ödemelerinin iç borçlanma yaparak finanse etmesine neden olmuĢ ve 2001 yılında iç borçlanma ağırlık kazanmıĢtır (TCMB, 2001:33). Bu krizlerin kamu maliyesi üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla, 2001 yılında kamu harcamalarında etkinliği ve Ģeffaflığı sağlayıcı yapısal reformlara hız verilmiĢ, faiz dıĢı harcamalarda kısıntıya gidilmiĢtir. Bu uygulamaların neticesinde kamu harcamalarının 2001 yılında GSYH içinde %36,2
143 olan payı, 2002 yılında 34,1‟ e gerilemiĢtir. Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri arasında en yüksek kalemi oluĢturan faiz giderleri 2003 yılına kadar yükselirken takip eden yıllarda sürekli azalarak 10 yıl içerisinde %17‟ lik bir düĢme ile 2009 yılında bütçe içerisindeki payı %22,2 olmuĢtur. Bütçe içerisindeki tüm harcama kalemleri teker teker ele alındığında;
Personel giderleri ile devlet tarafından kamu personeli için yapılan prim ödemeleri, 2001 yılında %9 oranında artarak %14.535 seviyesine yükselmiĢ GSYH içerisindeki payı %6,1 olmuĢtur. 2001 – 2004 döneminde %4‟ lük bir artıĢla GSYH içerisindeki payı sabit kalmıĢtır. 2009 yılına kadar geçen süreçte ise personel harcamalarının bütçe içerisindeki payı giderek artmıĢ ancak GSYH oranları birer puanlık artıĢ ve azalıĢla hemen hemen sabit kalmıĢtır. Aynı Ģekilde personel giderlerinin bütçe içerisindeki payı incelendiğinde son beĢ yılda %24‟ lük seyrini koruduğu söylenebilir.
Kaynak: Tablo 9 verilerinden tarafımızca derlenmiĢtir.
ġekil 15: Personel ve Sosyal Güvenlik Kur. Devlet Prim Giderleri 2000 – 2009 Bütçe ve GSYH Payı
ġekil 15 incelendiğinde son on yıl çerisinde personel giderlerinin GSYH içerisindeki 6,3 oranındaki en yüksek değerini 2002 ve 2003 yılında yaĢandığını izleyen yıllarda giderek düĢtüğü görülmektedir. 2007 yılında çıkan yeni sosyal
144 güvenlik ve genel sağlık yasasının uygulamaya girmesiyle kamunun yükümlülüğü, gerek kendi çalıĢanları için gerekse sosyal güvenlik ve sağlık sigortası kapsamında olmayan kiĢiler için ödemesi gereken primler nedeni ile artmaktadır. Prime esas kazancın (matrahın) artırılmasıyla birlikte çalıĢan sayısında öngörülen artıĢ, sosyal güvenlik devlet primi giderlerinin yukarıda belirttiğimiz gibi önemli oranda yükselmesine sebep olmuĢtur.
Mal ve Hizmet Alım Giderleri; 2001 yılında yaklaĢık %40‟ lık bir artıĢ yaĢamıĢ 4.543 milyon TL‟ den 6.823 milyon TL‟ ye yükselmiĢtir. Mal ve hizmet alımlarındaki ard arda seyreden yıllarda en yüksek artıĢ oranı 2001 ve 2002 yılları arasında yaĢanmıĢtır. Mal ve hizmet alımlarının GSYH oranları ve bütçe payları (ġekil 16) incelendiğinde 2000-2002 yılları arasında söz konusu oran artmıĢ takip eden yıllarda 2,6-2,3 arasında sabit bir seyir izlemiĢtir. Mal ve hizmet alımları bütçede en yüksek payı 2006 ve 2007 yıllarında almıĢtır. Bu dönemdeki yükseliĢin en önemli nedeninin yeĢil kart sahipleri rakamlarının artıĢı olduğu söylenebilir. Mal ve hizmet alım giderlerinin alt kalemi olan sağlık giderleri incelendiğinde 2007 yıllarında oransal olarak en yüksek değerlerin yaĢandığı görülmektedir.
Kaynak: Tablo 9 verilerinden tarafımızca derlenmiĢtir.
145 ġekil 16 incelendiğinde mal ve hizmet alım giderlerinin harcama değerlerinde yükselme trendinin süreklilik gösterdiği görülmektedir. 2000 yılında 4.543 milyon TL olan değer 2009 yılında yaklaĢık 6 kat artarak 25.454 milyon TL‟ ye yükselmiĢtir. GSYH oranında ise Grafik 4‟ te görüldüğü gibi harcama miktarında görülen düzenli bir artıĢ trendi yerine 2,3 – 3,0 oranları arasında değiĢmeler görülmektedir.
Cari Transferler; 2000 yılında 12.749 milyon TL olan cari transferler yaklaĢık %50‟ lik bir artıĢla 2001 yılında 18.073 milyon TL‟ ye yükselmiĢtir. Takip eden yıllarda da cari transferler ortalama %30‟ luk yükselme trendini devam ettirmektedir. Cari Transferlerin GSYH oranları ise %6,5-%7,9 arasında değiĢmektedir. GSYH oranının en düĢük olduğu 2004 yılında KĠT Görev Zararlarındaki büyük düĢüĢ dikkat çekicidir. 2005 yılı itibariyle harcama kaleminde ve oranlarda yükselme görülmektedir. Aynı Ģekilde Cari Transferlerin bütçeden aldığı pay 2000 yılında %24.8 iken 2001‟ de %20.8, 2002 yılında ise %21.2 olarak gerçekleĢmiĢtir. Son yıllarda bütçe payı artan Cari Transferler kalemi 2009 yılı itibariyle bütçede %33.9‟luk bir paya sahiptir.
Kaynak: Tablo 9 verilerinden tarafımızca derlenmiĢtir.
ġekil 17: Cari Transferler Harcamaları Bütçe ve GSYH Payı 2000-2009 Seyri (%) ġekil 17 incelendiğinde Cari Transfer harcamalarının on yıllık dönemde artıĢ trendini hiç kaybetmediği rahatlıkla görülmektedir. 2000-2009 sürecinde yaklaĢık 8 kat artarak 2009 itibariyle 87.956 milyon TL gibi bir rakama ulaĢmıĢtır. Cari Transfer Harcamaları; KĠT Görev Zararları, Sosyal Güvenlik Kurumlarına Transferler, Tarımsal Destekleme Ödemeleri, Mahalli Ġdare ve Fon Payları ve Diğer
146 Cari Transfer harcamalarından oluĢmaktadır. ġekil 18‟de tüm bu harcama kalemlerinin Cari Transferler içindeki dağılımı görülmektedir.
Cari transferler içerisinde KĠT Görev Zararları 2003 yılına kadar yükselme trendi içerisinde iken 2003 yılında 1.004 milyon TL iken 2004‟ de 381 milyon TL‟ ye düĢmüĢtür. Bu düĢüĢün en önemli nedeni 2004 yılından itibaren özelleĢtirmelere ağırlık verilmesidir.
Kaynak: T.C. Maliye Bakanlığı, Bümko, Bütçe Gelir ve Gider GerçekleĢmeleri
ġekil 18: Cari Transfer Harcama Kalemlerinin Dağılımı 2000 – 2009 (Milyon TL) Cari Transferler içerisinde en büyük payı Sosyal Güvenlik Kurumlarına Transferler almaktadır. 2000 yılında 3.321 Milyon TL olan harcama oranı her yıl ortalama %30 luk artıĢlarla 2009 yılında 46.690 Milyon TL‟ ye ulaĢmıĢtır. 2005 – 2006 döneminde 244 Bin TL azalarak 23.518 Milyon TL‟ ye gerilemiĢtir. Bu düĢüĢe paralel olarak GSYH oranı 2006 yılında bir önceki yıla oranla %0,6 miktarında
147 azalarak %3.1‟ e düĢmüĢtür. 2009 yılında Sosyal Güvenlik Kurumlarına Yapılan Transferlerin GSYH‟ ya oranı %4.2 oranında gerçekleĢmiĢtir.
Sosyal güvenlik kurumuna yapılan transferler 2007 yılında %36 oranında artmıĢ görünmektedir. Yeni sisteme göre, memurların sağlık giderleri ile sağlık sigortası kapsamında olmayanların genel sağlık giderlerinin karĢılanması, devletin ise bunun karĢılığında prim ödemesi söz konusudur. GeçmiĢ yıl verileri de 2007 de uygulanacak sistem bazına getirilerek bu kalemi yeniden hesapladığımızda, artıĢ oranı esas olarak %18,5 olmaktadır. (DPT, 2007 Mali Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Tasarısının Değerlendirilmesi, Aralık 2006).
Cari Transferler içindeki ikinci sırada Mahalli Ġdare ve Fon Payları yer almaktadır. 2001 yılında bir önceki yıla oranla %50 civarında bir artıĢla 8.338 milyon TL olurken 2002 ve 2003 yıllarında düĢmüĢtür. 2003 yılında 7.108 milyon TL olarak gerçekleĢmiĢtir.
Sosyal güvenlik kurumuna yapılan cari transferlerin dıĢında kalan transferlerden, vergi gelirlerinden yerel yönetimlere ve fonlara ayrılan paylar ile tarımsal destekleme ödemeleri dıĢındaki diğer kalemler 2006 yılına göre nominal düzeyde düĢmektedir. KĠT görev zararları bu düĢmeye verilecek örneklerin içinde yer almaktadır. KĠT‟ lerin bilançolarında biriken ve henüz kesinleĢmeyen görev zararları dikkate alındığında, 2007 yılı KĠT görev zararlarının hedeflendiği düzey içinde kalması, bunların mali performanslarında önemli bir iyileĢme göstermelerine bağlı görülmektedir. Bu ise maliyetlerinin düĢmesine ya da fiyatlama politikasıyla satıĢ gelirlerinin artmasına bağlıdır(DPT, 2007 Mali Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Tasarısının Değerlendirilmesi, Aralık 2006).
Merkezi bütçe harcamalarında bir diğer kalem olan Sermaye Giderlerinin (Kamu Yatırımları) son on yıllık seyri incelendiğinde ise bütçeden aldığı pay her yıl bir önceki yıldan ortalama %20 ile %35 oranında artıĢ göstermiĢtir. Ancak 2003 yılı verileri incelendiğinde neredeyse sabit kaldığı söylenebilir. Sermaye Giderleri kaleminin en yüksek artıĢ gösterdiği yıl ise 2008 yılıdır. 2007 yılında 13.003 milyon TL olan bütçe payı 18.441 milyon TL‟ ye yükselmiĢtir. 2009 yılı bütçe rakamlarında ise ilk defa bir düĢme yaĢanmıĢ 14.839 milyon TL‟ ye düĢmüĢtür.
148
Kaynak: Tablo 9 verilerinden tarafımızca derlenmiĢtir.
ġekil 19: Sermaye Giderleri Bütçe ve GSYH Payı 2000-2009 (%)
Sermaye Giderlerinin GSYH oranlarının gösterildiği ġekil 19 incelendiğinde 2002 ve 2008 yıllarında hızlı artıĢ görülmektedir.2001 yılında %1,9‟ luk olan oran 2002 yılında %2,2 „ ye yükselmiĢtir. 2008 yılına kadar bir düĢme trendi gösteren Sermaye Giderlerinin GSYH‟ ya oranı 2008 yılında %1,5‟ ten %1,9‟ a yükselmiĢtir. 2008 yılında Ocak – Haziran döneminde 500 milyon YTL ödeneği olan KÖYDES Projesine 403 milyon YTL, 300 milyon YTL ödeneği olan BELDES Projesine ise 125 milyon YTL kaynak aktarılmıĢtır (2008 Yılı Bütçe Gerekçesi, 2009, 32). KÖYDES ve BELDES projelerine yapılan bu ek ödeneklerin 2008 yılı Sermaye Giderlerinin artıĢ sebebi olarak gösterilebilir.25
Borç Verme; KĠT Sermaye, Risk Hesabı ve Diğer Borç kalemlerinden oluĢur. 2007 yılına kadar sürekli bir artıĢ trendi gösteren borç verme kalemi 2007 yılından %28‟ lik bir düĢme göstermiĢ ancak takip eden yıllarda yine yükselmeye devam etmiĢtir.
25
Amacı susuz veya yetersiz köy ve bağlılarının sağlıklı ve yeterli içme suyuna kavuĢturulması ile köy yollarının kalite ve standartlarının yükseltilmesi için uygulanmakta olan KÖYDES (Köylerin Altyapısnın Desteklenmesi) ve amacı, nüfusu 10.000‟ nin altında bulunan belediyelerin (büyükĢehir ilçe ve ilk kademe belediyeleri dahil olmak üzere) alt yapı ihtiyaçlarının giderilmesi ve bu belediyeler tarafından sunulan mahalli müĢterek nitelikli hizmetlerin kalite ve standartlarının yükseltilmesi olan BELDES (Belediyelerin Altyapısının Desteklenmesinin Projesi) Cumhuriyet tarihinin en kapsamlı kırsal kalkınma projeleri olarak adlandırılmaktadır.
149
Kaynak: Tablo 9 verilerinden tarafımızca derlenmiĢtir.
ġekil 20: Borç Verme Giderleri Bütçe ve GSYH Payı 2000-2009 (%)
Borç verme kalemi içerisinde en yüksek artıĢ 2006 yılında yaĢanmıĢtır. 2005 yılında 3.838 milyon TL olan bütçe değeri 2006 yılında 5.689 milyon TL‟ ye yükselmiĢtir. Bu yükseliĢin en büyük sebebi 2006 yılında KĠT sermaye hesabının yaklaĢık %400 artarak 891 milyon TL‟ den 3.862 milyon TL‟ ye yükselmesidir. 2006 yılındaki bu yüksek oranda artıĢın arkasından 2007 yılında %42‟ lik bir azalıĢla 3.846 milyon TL‟ ye gerilemiĢtir. Aynı yıl Kit sermaye hesabı incelendiğinde bu düĢüĢe paralel olarak yaklaĢık aynı oranda bir azalma yaĢanmıĢ ve 1.905 milyon TL‟ ye gerilemiĢtir. Bu düĢmede belirleyici olan KĠT‟ lere yapılan transferlerin nominal düzeyde önemli oranda düĢmesidir. 2007 yılında bu azalıĢın yakalanmasında baĢta TCDD ve TTK olmak üzere söz konusu KĠT‟ lerin yükümlülüklerinin yapısına ve ilave performanslarına bağlı görülmektedir.
Borç Verme giderleri içerisinde en yüksek kalemi 2004 yılına kadar KĠT sermaye hesabı oluĢtururken 2004-2006 yılları arasında diğer borç ödemeleri en yüksek payı almıĢtır.
150
Kaynak: Tablo 9 verilerinden tarafımızca derlenmiĢtir.
ġekil 21: Borç Verme Gider Kalemlerinin DağılıĢı 2000 – 2009 (milyon TL)
ġekil 21 incelendiğinde borç verme giderlerinde 2006 yılında yaĢanan artıĢın KĠT Sermaye giderlerindeki artıĢtan kaynaklandığı açıkça görülmektedir. Ġzleyen yıllarda bu hesaptaki azalma Borç Verme kalemindeki küçülmeye neden olmuĢtur. 2009 yılı itibariyle Borç Verme kalemi içerisindeki en yüksek payı 2.242 milyon TL ile Diğer Borçlar almıĢtır.
Son olarak Merkezi yönetim Bütçe Giderleri içerisinde en büyük kalemi oluĢturan faiz giderleri ele alınacaktır. Türkiye‟ de kamu açıkları sürekli borçlanma yoluyla kapatılmaktadır. Borçlanma ve onun getirdiği faiz yükü, yeni borçlanmalara sebebiyet vermektedir. 2005 yılına kadar sürekli ve hızlı bir artıĢ trendi sergileyen faiz giderleri hesabı 2005 – 2006 yıllarında düĢme eğilimini korumuĢ ancak 2006 yılından sonra tekrar yükselmeye baĢlamıĢtır.
Faiz giderleri 58.527 milyon TL ile 2003 yılında en yüksek değerine ulaĢmıĢtır. Faiz giderlerinin GSYH‟ ya oranları incelendiğinde 2002 yılından itibaren düĢüĢ trendi gözlenmektedir. 2001 yılında %17,1‟ lik GSYH oranı 2002 yılında %14,8‟ e gerilemiĢtir. 2002 yılından itibaren bu oran sürekli bir azalma trendi göstererek son olarak 2009 yılı itibariyle %5,2 seviyelerine kadar düĢmüĢtür. Aynı Ģekilde 2002 yılında bütçede %47.2 oranında paya sahip olan faiz giderlerinin 2009 yılında merkezi bütçe payı %22,2‟ ye gerilemiĢtir.
151
Kaynak: Tablo 9 verilerinden tarafımızca derlenmiĢtir.
ġekil 22: Faiz Giderleri Bütçe ve GSYH Payları 2000 – 2009 (milyon TL)
Faiz giderlerinin diğer harcama kalemlerinden en belirgin farkı bütçe payları ile GSYH oranları arasında paralellik olmasıdır. Faiz harcamaları ile milli gelir arasında negatif ve ters orantılı bir bağlantı olduğunu söyleyebiliriz. Faiz giderlerinin 10 (on) yıllık süreç içerisinde bütçe payı yaklaĢık %25 oranında azalmıĢtır. Benzer Ģekilde aynı süreçte GSYH payı ise %7.1 azalmıĢtır. Ancak faiz harcamaları nominal bazda değerlendirildiğinde (Tablo 8) 2009 yılında yaklaĢık %7.3 oranında artarak 57.500 milyon TL‟ye yükselmiĢtir. Nominal olarak artmasına rağmen GSYH oranı ve bütçe oranında azalma olmasını milli gelirin aynı yıl yaklaĢık %5.8 oranında artmasıyla açıklayabiliriz.
152 Tablo 8: Türkiye' de Kamu Harcamalarının Genel Dağılımı, 2000 - 2009 Cari Fiyatlarla
(Milyon YTL) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE GİDERLERİ 51.344 86.972 119.604 141.248 152.093 159.687 178.126 204.068 225.967 259.156 Faiz Hariç Bütçe Giderleri 30.920 45.934 67.876 82.721 95.601 114.007 132.163 155.315 175.306 201.656 I. Personel ve Sosyal Güvenlik Kurumları Devlet Primi
Giderleri 9.612 14.535 21.950 28.833 33.663 37.389 42.887 49.373 55.226 64.454
II. Mal ve Hizmet Alım Giderleri 4.543 6.823 10.681 11.874 13.604 15.186 19.001 22.258 23.941 25.454
- Sağlık Giderleri 768 1.343 2.217 2.690 3.101 4.033 5.350 6.625 6.764 7.084 - Diğer Mal ve Hizmet Alım Giderleri 3.775 5.480 8.465 9.185 10.504 11.153 13.651 15.633 17.176 18.370
III. Cari Transferler 12.749 18.073 25.412 31.429 36.306 45.871 49.851 63.292 70.116 87.956
- KĠT Görev Zararı 58 95 772 1.004 381 580 711 700 1.284 2.005 - Sosyal Güvenlik Kurumlarına Transferler 3.321 5.112 11.205 15.922 19.333 23.762 23.518 33.063 35.133 46.690 - Tarımsal Destekleme Ödemeleri 359 1.033 1.868 2.805 3.084 3.707 4.747 5.555 5.809 4.951 - Mahalli Ġdare ve Fon Payları 5.642 8.338 7.952 7.108 10.448 12.819 14.124 17.192 20.028 24.729 - Diğer Cari Transferler 3.370 3.495 3.615 4.590 3.060 5.002 6.752 6.782 7.861 9.580
IV. Sermaye Giderleri 2.802 4.643 7.831 7.888 8.265 10.340 12.098 13.003 18.441 14.839
V. Sermaye Transferleri 1 2 49 92 465 1.384 2.637 3.542 3.173 2.825
VI. Borç Verme 1.214 1.858 1.953 2.604 3.298 3.838 5.689 3.846 4.411 4.661
- KĠT Sermaye 828 1.012 1.398 877 949 891 3.862 1.905 2.253 1.869 - Risk Hesabı 0 0 0 925 485 200 240 252 149 550 - Diğer 386 847 555 802 1.864 2.747 1.587 1.689 2.008 2.242
VII. Yedek Ödenekler 0 1.468
VIII. Faiz Giderleri 20.424 41.038 51.728 58.527 56.491 45.680 45.963 48.753 50.661 57.500 GSYH 166.658 240.224 350.476 454.781 559.033 648.932 758.391 843.178 950.144 1.111.438 Kaynak: Maliye Bakanlığı, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, www.bumko.gov.tr
153 Tablo 9: Türkiye' de Kamu Harcamalarının GSYH' ya Oranı ve Bütçe İçindeki Payı (%)
(Milyon YTL)
GSYH'YE ORANI (%) BÜTÇE İÇİNDEKİ PAYI (%)
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE
GİDERLERİ 30,8 36,2 34,1 31,1 27,2 24,6 23,5 24,2 23,8 23,3 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 Faiz Hariç Bütçe Giderleri 18,6 19,1 19,4 18,2 17,1 17,6 17,4 18,4 18,5 18,1 60,2 52,8 56,8 58,6 62,9 71,4 74,2 76,1 77,6 77,8
I. Pers. ve Sos. Güv. Kur. Devlet Primi Giderleri
5,8 6,1 6,3 6,3 6,0 5,8 5,7 5,9 5,8 5,8 18,7 16,7 18,4 20,4 22,1 23,4 24,1 24,2 24,4 24,9 II. Mal ve Hizmet Alım Giderleri
2,7 2,8 3,0 2,6 2,4 2,3 2,5 2,6 2,5 2,3 8,8 7,8 8,9 8,4 8,9 9,5 10,7 10,9 10,6 9,8
- Sağlık Giderleri 0,5 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,7 0,8 0,7 0,6 1,5 1,5 1,9 1,9 2,0 2,5 3,0 3,2 3,0 2,7 - Diğer Mal ve Hizmet Alım Giderleri 2,3 2,3 2,4 2,0 1,9 1,7 1,8 1,9 1,8 1,7 7,4 6,3 7,1 6,5 6,9 7,0 7,7 7,7 7,6 7,1
III. Cari Transferler 7,6 7,5 7,3 6,9 6,5 7,1 6,6 7,5 7,4 7,9 24,8 20,8 21,2 22,3 23,9 28,7 28,0 31,0 31,0 33,9
- KĠT Görev Zararı 0,0 0,0 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,6 0,7 0,3 0,4 0,4 0,3 0,6 0,8 - Sosyal Güvenlik Kurumlarına Transferler 2,0 2,1 3,2 3,5 3,5 3,7 3,1 3,9 3,7 4,2 6,5 5,9 9,4 11,3 12,7 14,9 13,2 16,2 15,5 18,0 - Tarımsal Destekleme Ödemeleri 0,2 0,4 0,5 0,6 0,6 0,6 0,6 0,7 0,6 0,4 0,7 1,2 1,6 2,0 2,0 2,3 2,7 2,7 2,6 1,9 - Mahalli Ġdare ve Fon Payları 3,4 3,5 2,3 1,6 1,9 2,0 1,9 2,0 2,1 2,2 11,0 9,6 6,6 5,0 6,9 8,0 7,9 8,4 8,9 9,5 - Diğer Cari Transferler 2,0 1,5 1,0 1,0 0,5 0,8 0,9 0,8 0,8 0,9 6,6 4,0 3,0 3,2 2,0 3,1 3,8 3,3 3,5 3,7
IV. Sermaye Giderleri 1,7 1,9 2,2 1,7 1,5 1,6 1,6 1,5 1,9 1,3 5,5 5,3 6,5 5,6 5,4 6,5 6,8 6,4 8,2 5,7 V. Sermaye Transferleri 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,3 0,3 0,0 0,0 0,0 0,1 0,3 0,9 1,5 1,7 1,4 1,1 VI. Borç Verme 0,7 0,8 0,6 0,6 0,6 0,6 0,8 0,5 0,5 0,4 2,4 2,1 1,6 1,8 2,2 2,4 3,2 1,9 2,0 1,8
- KĠT Sermaye 0,5 0,4 0,4 0,2 0,2 0,1 0,5 0,2 0,2 0,2 1,6 1,2 1,2 0,6 0,6 0,6 2,2 0,9 1,0 0,7 - Risk Hesabı 0,0 0,0 0,0 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,7 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 - Diğer 0,2 0,4 0,2 0,2 0,3 0,4 0,2 0,2 0,2 0,2 0,8 1,0 0,5 0,6 1,2 1,7 0,9 0,8 0,9 0,9
VII. Yedek Ödenekler 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,6 VIII. Faiz Giderleri 12,3 17,1 14,8 12,9 10,1 7,0 6,1 5,8 5,3 5,2 39,8 47,2 43,2 41,4 37,1 28,6 25,8 23,9 22,4 22,2
154 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’ DE KAMU HARCAMA ÇEŞİTLERİNİN İKTİSADİ BÜYÜME ÜZERİNE ETKİLERİNİN EKONOMETRİK MODEL ÇERÇEVESİNDE
TEST EDİLMESİ
4.1. Kamu Harcamaları Büyüme İlişkisinin Ampirik Yönü
Kamu harcamaları-ekonomik büyüme iliĢkisi literatürde oldukça tartıĢılan ve araĢtırılan br konu olmuĢtur. Tarihsel süreç değerlendirildiğinde gerek geliĢmiĢ gerekse geliĢmekte olan ülkelerde kamu harcamalarının sürekli artıĢ gösterdiği gözlenmektedir. Bu eğilimin nedenleri konusunda çeĢitli görüĢler vardır. Bu görüĢlerden birisi Adolph Wagner‟ e aittir. Wagner‟ e göre ekonomik geliĢmeyle beraber kamunun ekonomik faaliyetlerinde ve dolayısıyla da kamu harcamalarında bir artıĢa neden olacaktır. Diğer yandan Keynes ve Keynes‟in görüĢünü benimseyen iktisatçılara göre ise kamu harcamaları, ekonomik büyümeyi etkilemek ve kısa dönem dalgalanmaları düzeltmek için tasarlanmıĢ bir politika olarak kullanılan dıĢsal bir faktördür. Wagner yasasında nedenselliğin yönü kamu harcamalarından büyümeye doğrudur(Arısoy, 2005; 2). Kamu kesiminin büyümeyi olumlumu yoksa olumsuz mu etkilemesi konusundaki bir çok teorik yaklaĢım, ampirik çalıĢmalarla test edilmiĢtir. Ancak Ģu ana kadar yapılan çalıĢmalarda tam bir fikir birliği sağlanamadığı görülmektedir.
Literatürde yapılan ampirik çalıĢmalar, kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki iliĢkinin belirlenmesinde mutlak bir iliĢki yerine kamu harcamalarının niteliğine bağlı olarak belirli bir ayrıma gidilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bir kısım kamu harcamaları büyümeyi doğrudan desteklerken diğer bir kısım kamu harcamaları da uzun dönemde veya dolaylı olarak desteklemektedir veya hiç desteklememektedir. Yapılan çalıĢmalar kamu tüketim harcamalarındaki artıĢın finansmanı için iç piyasadan borçlanılması, faiz oranların artırıp borçlanma maliyetini yükselterek dıĢlama etkisi (crowding-out effect) ile özel sektör yatırımlarını ve buradan da büyümeyi düĢürdüğünü ortaya koymaktadır. Özellikle kamu harcamalarının iç borçlanma yoluyla finanse edilmesi durumunda ödünç verilebilir fonların azalmasıyla faiz oranlarının yükselmesi özel sektörü bu piyasanın
155 dıĢında bırakmasına neden olmaktadır. Kamu harcamalarının bir kısmı verimsiz olduğuna göre, verimsiz alanlara yönelen kamu harcamalarının ekonomik büyüme üzerinde olumsuz etkisi söz konusu iken, harcama biçiminin kamu yatırımı Ģeklinde ortaya çıkması durumunda, ekonomik büyüme ile kamu harcamaları arasında pozitif bir iliĢkinin varlığı gözlenmiĢtir. Ayrıca, kamu yatırımlarının altyapı yatırımlarına yönelik olması halinde bu tür yatırımlar ekonomide dıĢsallık oluĢturup, büyümeyi pozitif yönde etkileyebilmektedir (Türkiye Ekonomik Kurumu, 2003; 14).
ÇalıĢmamızın ekonometrik kısmında kamu harcamalarının niteliğine bağlı olarak öncelikle ekonomik tasnif sınıflandırması uyarınca cari, yatırım ve transfer harcamaları Johansen EĢbütünleĢme yöntemi ile daha sonra fonksiyonel tasnif gereği eğitim, sağlık ve savunma harcamalarının büyüme üzerindeki etkileri ARDL yöntemi ile test edilecektir.
4.2. Kamu Harcamaları ile Büyüme İlişkisi Yabancı Literatür
Kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki iliĢki çok sayıda teorik ve ampirik çalıĢmanın konusunu oluĢturmuĢtur. Farklı ülkelerde ve farklı yöntemlerle yapılan çalıĢmaların sonuçlarına bakıldığında her iki makroekonomik değiĢken arasındaki iliĢkinin hangi yönde oluğu olduğu konusunda fikir birliği oluĢamamıĢtır. Bazı çalıĢmalar kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasında pozitif bir iliĢki olduğunu, (Gould, 1993; Singh ve Sahni, 1994; Ram, 1986; Grossman, 1988; Aschauer, 1989; Romer, 1989; Holmes ve Hutton 1990; Deverajan vd. 1996; Terzi, 1998; Ghali, 1999; Cao ve Li, 2001) diğer çalıĢmalar ise kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasında herhangi bir iliĢkinin bulunmadığını iddia etmektedir. (Kormendi and Meguire, 1985; Grossmann, 1988; Rosen and Weinberg, 1998). Bir kısım çalıĢmalar ise büyümeden kamu harcamalarına veya kamu harcamalarından büyümeye doğru tek yönlü iliĢkinin olduğunu ortaya koymaktadır (Takım, 2010; 6).
Jones (1990), iki değiĢken arasındaki iliĢkiyi ABD‟ de 1964-1984 yılları arasında kukla değiĢkenlerle kurulan kamu harcamaları dengesizlik modeli ile ele almıĢ, transfer harcamaları ve sağlık harcamalarının ekonomik büyümeyi azalttığı diğer harcamaların, özellikle de yerel yönetimler tarafından yapılan harcamaların büyümeyi teĢvik ettiği sonucuna ulaĢmıĢtır. Shantayanan (1996) Doğu ve Güney Asya, Sub-Saharan Afrika ve Latin Amerika‟ yı kapsayan 43 geliĢmekte olan ülkeyi
156 (Arjantin, Bolivya, Brazilya, ġili, Kolombiya, Togo, Türkiye, Nijerya, Venezüela, Kenya, vb.) 20 yılı aĢkın bir süreçte panel veri modeliyle ele almıĢ ve genel olarak bu ülkelerde cari harcamalardaki artıĢın ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediği sonucuna ulaĢmıĢtır. Kweka ve Morrisey (1999) ise Tanzanya‟ da 1965-1996 yıllarını kapsayan incelemesini Kointegrasyon (EĢbütünleĢme) ve Granger Nedensellik Testleriyle ele alarak, verimli harcamalardaki artıĢın düĢük büyüme hızıyla, tüketim harcamalarındaki artıĢın ise negatif büyümeyle sonuçlandığını tespit etmiĢtir. Aynı ekonometrik yöntemi kullanan Kolluri vd. (2000), G7 ülkelerinde 1960-1993 peryodunda Wagner Kanunu‟ nu destekleyen sonuçlara ulaĢmıĢlardır. 2000 yılında yapılan diğer çalıĢmada ise Arghyrou, 1970-1990 döneminde, yine Kointegrasyon ve Granger Nedensellik Testleriyle Yunanistan‟ da kamu ve kiĢisel tüketim harcamalarının büyümeyi artırmadığını tespit ederken, kamu yatırım harcamalarının uzun dönemde büyümeyi pozitif yönde etkilediği sonucuna ulaĢmıĢtır. Al Faris (2002) ise, içlerinde Suudi Arabistan BirleĢik Arap Emirlikleri, Kuveyt, Umman, Bahreyn ve Katar‟ın bulunduğu ülkeleri ele almıĢ ve iki değiĢken arasındaki iliĢkide Kointegrasyon ve Granger Nedensellik Testlerinin sonuçlarına