Kalkınma ajansları dünyada ilk olarak ekonomik kalkınma ajansları olarak ortaya çıkmıştır. Daha sonraki süreçte dünya üzerinde hâkim olan küreselleşme ve yönetişim eğilimleriyle birlikte merkeziyetçi bir yapıya doğru gidilerek bölgesel kalkınma ajansları oluşturulmuştur. Ancak adı her ne olursa olsun, kurulan teşkilatların tek amacı ekonomik kalkınmayı sağlamaktır (Işık, Baysal ve Ceylan, 2010: 10).
Kalkınma ajansları birçok Avrupa ülkesinde 1950’li ve 1960’lı yıllardan bu yana bölgesel ölçekte ekonomiyi canlandırmak, örgütlemek ve geliştirmek üzere kurulmuşlardır. Kalkınma ajanslarını kurma deneyimleri ülkeden ülkeye farklılıklar vardır ve ayrıca her kurum kendine özgü bir yapıda faaliyet göstermektedir. Günümüzde kalkınma ajansları çoğunlukla tabandan tavana doğru örgütlenme modelini benimser. Tabandan tavana yaklaşım bir takım avantajlar getirir (Berber ve Çelepçi, 2005: 146). Bu avantajlar aşağıdaki şekilde sıralanmaktadır (Yılmaz, 2006: 3):
Bölgesel kurumun o bölgenin problemleri doğrultusunda tasarlanmış stratejileri üretmesi,
Daha etkin ve bürokrasiden uzak ilişkilerin kurulması, yarı özerk yapılanan konum sayesinde siyasi müdahalelerden uzak kalınması,
Ekonominin yapısal sorunlarına uzun vadeli perspektiften bakılabilmesi, bölgeye siyasi desteğin doğrudan ve etkili olarak girebilmesi sıralanmaktadır.
Ulusal ölçekteki politikalar, genel olarak tavandan tabana doğru örgütlenme özelliği taşımaktadır. Kalkınma ajansları politik destek sağlayan merkez nitelikli kurumların da bu örgütlenme özelliklerine göre davranması olasıdır (Pıçak, 2008: 68).
Tablo 1. 9: Geleneksel Tavandan Tabana Yaklaşıma Karşı Yeni Tabandan Tavana Yaklaşım
Yenilikler Geleneksel Tavandan Tabana Yeni Tabandan Tavana
Örgütlenme Ulusal merkezi yönetime bağlı
yapı
Bürokratik genel yaklaşımlar
Bölgesel yarı özerk yapı
Esnek ihtisaslaşmış
yaklaşımlar Ekonomik
Araçlar Bölgeler arası eşitlik Ulusal ekonominin büyümesi Bölgeler arası rekabet Bölgesel ekonominin büyümesi
İşlevsel Yöntem
Otomatik/ihtiyari Sorunlara tepki veren
İhtiyari sorunları öngörerek geliştiren Politika Araçları Bürokratik düzenlemeler Mali yaptırımlar Danışmanlık servisleri Kamu hizmetleri Finansal yaptırımlar Danışmanlık servisleri Kamu hizmetleri
Kaynak: Berber ve Çelepçi, 2005: 147
Bölgesel kalkınma sağlayan kalkınma ajanslarının temel özelliklerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür (Çetin, 2006: 129);
Organize bir yapıya sahip olma,
Alansal bir yapı sergileme,
Sosyal diyalog ve görüşmeler için bir forum niteliği taşıma,
Yerel kalkınma planlarını koordine etme,
Yoksullukla mücadele aracı olma,
Kredi sağlama,
Girişimci gelişimine ve sürdürülmesine yardımcı olma,
Ekonomik varlığını sürdürebilme,
Çevreyi koruma ve geliştirme,
Kadınlara özel önem verme,
Ulusal ve uluslararası ağ oluşumuna katkı sağlama olarak sıralanabilir. EURADA’ya göre, kalkınma ajanslarında bulunması gereken özellikler aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir (EURADA, 1999: 17);
Politik yapı tarafından anlaşılması ve kabul görmesi,
Tüm amaçlarını operasyonel projelere dönüştürebilmesi,
Diğer yerel organizasyonlarla koordineli bir politika oluşturması,
Temel yapısını kurmak ve yeni projeleri uygulamak için gerekli finansal kaynakları bulması,
Yerel enstitüsel yapı içerisinde bağımsız kararları alabilmesi,
Kalıcı sonuçlara ulaşabilmek için teknik personelinin katılımının sağlaması gerekmektedir.
Eğer kalkınma ajansları bu özellikleri taşımazsalar ileride organizasyonel sorunları yaşaması kaçınılmaz olacaktır. Diğer kuruluşlarla bağlantı içinde olmayan Kalkınma ajansları, amaçlarını gerçekleştirmede tek başlarına yetersiz kalmakta ve uygulayacağı projelerde başarı sağlamayacağı beklenmektedir.
1.7. KALKINMA AJANSLARININ GÖREV VE YETKİLERİ
Kalkınma ajansları, hayata geçirilmeye çalışılan yeni bölgesel gelişme anlayışının uygulanmasının sağlanması amacıyla kurulmakta ve dolayısıyla bu kalkınma anlayışı çerçevesinde ajansların işlevleri de belirlenmektedir.
Kalkınma ajanslarının görev ve yetkileri aşağıda belirtilmektedir (5449 Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun, m.15):
Yerel yönetimlerin plânlama çalışmalarına teknik destek sağlamak,
Bölge plân ve programlarının uygulanmasını sağlayıcı faaliyet ve projelere destek olmak; bu kapsamda desteklenen faaliyet ve projelerin uygulama sürecini
izlemek, değerlendirmek ve sonuçlarını Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığına bildirmek,
Bölge plân ve programlarına uygun olarak bölgenin kırsal ve yerel kalkınma ile ilgili kapasitesinin geliştirilmesine katkıda bulunmak ve bu kapsamdaki projelere destek sağlamak,
Bölgede kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları tarafından yürütülen ve bölge plân ve programları açısından önemli görülen diğer projeleri izlemek,
Bölgesel gelişme hedeflerini gerçekleştirmeye yönelik olarak; kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek,
5449 Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri
Hakkında Kanun 4 üncü maddenin ikinci fıkrasının (c) bendi çerçevesinde ajansa tahsis edilen kaynakları, bölge plân ve programlarına uygun olarak kullanmak veya kullandırmak,
Bölgenin kaynak ve olanaklarını tespit etmeye, ekonomik ve sosyal gelişmeyi hızlandırmaya ve rekabet gücünü artırmaya yönelik araştırmalar yapmak, yaptırmak, başka kişi, kurum ve kuruluşların yaptığı araştırmaları desteklemek,
Bölgenin iş ve yatırım imkânlarının, ilgili kuruluşlarla işbirliği halinde ulusal ve uluslararası düzeyde tanıtımını yapmak veya yaptırmak,
Bölge illerinde yatırımcıların, kamu kurum ve kuruluşlarının görev ve yetki alanına giren izin ve ruhsat işlemleri ile diğer idarî iş ve işlemlerini, ilgili mevzuatta belirtilen süre içinde sonuçlandırmak üzere tek elden takip ve koordine etmek,
Yönetim, üretim, tanıtım, pazarlama, teknoloji, finansman, örgütlenme ve işgücü eğitimi gibi konularda, ilgili kuruluşlarla işbirliği sağlayarak küçük ve orta ölçekli işletmelerle yeni girişimcileri desteklemek,
Türkiye’nin katıldığı ikili veya çok taraflı uluslararası programlara ilişkin faaliyetlerin bölgede tanıtımını yapmak ve bu programlar kapsamında proje geliştirilmesine katkı sağlamak,
Ajansın faaliyetleri, malî yapısı ve ajansla ilgili diğer hususların güncel olarak yayınlanacağı bir internet sitesi oluşturmak.
Kalkınma ajanslarının önemli bir görevi de; Türkiye’nin katıldığı ikili veya çok taraflı uluslararası programlara ilişkin faaliyetlerin bölgede tanıtımını yapmak ve bu programlar kapsamında proje geliştirilmesine katkı sağlamaktır (Küçük, 2007: 499). Kalkınma ajansları yatırımların yönlendirilmesinde bir araç olarak kullanılmalıdır. Bölgede toplanacak yatırımların yapısı aynı zamanda bölgenin uluslararası rekabette farklılık yaratmasına ve rekabet gücü elde etmesine yardımcı olacaktır. Günümüzde rekabet gücü ağır sanayi vb.den ziyade ileri teknoloji, yenilik ve bilgi üretebilme, yenilikçilik gücü vb. unsurlara göre belirlenmektedir. Dolayısıyla bölgeler bu tür yatırımlara ağırlık vermek durumunda kalmaktadırlar. Ülkemizde ise bu tür yatırımlar henüz ağırlık kazanmamıştır. Kalkınma Ajansları özellikle bu tür yatırımlar konusunda ülkemizde tanıtıcı ve yönlendirici projeler geliştirilmelidir (Özer, 2007-2008: 403).