İslam mezhepleri tarihinde en çok tartışılan kavramlardan olan Kaderiyye, genellikle insanın irade hürriyetini esas alan ekoller için kullanılmış, bazen de irade hürriyetini tamamen inkâr eden Cebriye gibi mezhepler de Kaderiyye içinde değerlendirilmiştir779. Temel görüşlerini insanın fiillerini hür iradesiyle gerçekleştirmesi fikrine dayandığından dolayı bazen de mezhepten çok doktrin olarak kabul edilmiştir780
.
Kaderiyye’nin ortaya çıkmasında Emevilerin iktidarlarını meşrulaştırmak amacıyla Cebri kader anlayışını benimsemelerine karşı ortaya çıkan fikirler etkili olmuştur781. Kaderiyye, Cebriye’nin Allah’ın insana dair her şeyi önceden takdir ve tayin ettiğine dair görüşüne karşı doğmuş ve akılcı bir yaklaşımla insanın fiillerinde özgür olduğunu savunmuştur782
.
Kader ve İnsanın irade hürriyeti konusunda fikir yürütenler Hıristiyan ve Zerdüşt din adamları olmakla beraber Müslümanlar arasında bu konulara ilk değinenler Ma’bed el- Cüheni ve Geylan ed-Dımeşki’dir783
. Bu nedenle Kaderiyye’nin ilk öncülerinin Mabed el- Cüheni ve Geylan ed-Dımeşki olduğu kabul edilmektedir784.
Mabed el- Cüheni’nin hayatı hakkında sınırlı bilgi bulunmakla beraber onun 640 yılında veya daha erken bir tarihte Kufe’de doğduğu tahmin edilmektedir785. İlk başlarda Emevi halifeleri ile iyi ilişkiler geliştirmiş, Abdülmelik b. Mervan’ın çocuklarına hocalık yapmıştır. Daha sonra Emevilere karşı gerçekleştirilen İbn
778 el- Bağdadi, Mezhepler Arasındaki Farklar, s. 157. 779 Aydınlı, “Kaderi Anlayışı”, s. 249.
780 Özkan, İktidar-Ulema İlişkisi, s. 251. 781 Aydınlı, “Kaderi Anlayışı”, s. 251. 782
Özkan, İktidar-Ulema İlişkisi, s. 251.
783
Atçeken, Hişam b. Abdülmelik, s. 126.
784 Özkan, İktidar-Ulema İlişkisi, s. 251.
785 Abdulnasır Süt, İslam Düşüncesinde İlk Muhalifler: Ma’bed el- Cüheni ve Gaylan ed- Dımeşki,
110 Eş’as786
isyanına katılmış, isyanın başarısızlıkla sonuçlanması üzerine yakalanarak Irak valisi Haccac b. Yusuf tarafından hapsedilmiştir787. Hapishanede işkencelere maruz kalmış ve kendisine tuz ve lapa dışında yiyecek verilmemiştir. Haccac’ın ona söylediği “Allah’ın sana yaptığı taksimatı nasıl görüyorsun, bu şekilde kayıt altına
alınman ve bağlanman Allah’ın kazası ile değil midir?”788
şeklindeki sözler Emevilerin ve valilerinin yapılan zulümleri Allah’a yüklediklerini göstermesi açısından önemlidir. Mabed el- Cüheni yapılan işkencelere karşı fikirlerinden vazgeçmemiş ve öldürülmüştür.
Geylan ed-Dımeşki, tabiin dönemi âlimlerinden olup, Kelp Kabilesinden olan babası, Hz. Osman’ın azatlı kölelerinden biridir. Geylan, Emevilerin başkenti Şam’a yerleşmiş, burada kâtiplik vazifesinde bulunmuş ve Halife Abdülmelik b. Mervan’ın oğlu Said’e öğretmenlik yapmıştır789. Geylan, Ömer b. Abdülaziz’in isteği üzerine kadere dair fikirlerinden dolayı tövbe etmiş ancak Hişam b. Abdülmelik döneminde tövbesinden dönmüştür790. Kader konusundaki fikirleri ve Emevileri eleştirip halkı onlara karşı isyana teşvik etmesi sebebiyle dili ve kafası kesilerek, Hişam b. Abdülmelik’in halifeliği döneminde öldürülmüştür791. Ancak ölümü üzerine Kaderiyye doktrini son bulmamış, fikirleri Mutezile âlimleri tarafından benimsenmiştir792
.
Emevilerin Cebr kader anlayışını kullanarak yapılan haksızlıkları ve zulümlere karşı fikri zeminde ilk tepkiyi Kaderiyye mensupları ortaya koymuştur.793 Bu yönde hareket eden Mabed el- Cüheni ve Geylan ed- Dımeşki gibi âlimler fikirlerinin bedelini canlarıyla ödemişlerdir794. Cebr kader anlayışına karşı çıkan
786 Abdurrahman bin Muhammed bin el-Eş’as bin Kays el-Kindî, Hz. Peygamber zamanında
Müslüman olup Ridde savaşları esnasında dinden döndükten sonra affedilen Eş’as b. Kays’ın torunudur. İbnü’l Eş’as 701 yılında Emevilerin Irak valisi Haccac b. Yusuf’a isyan etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bk. Mehmet Dalkılıç, “Emeviler Dönemi Muhalif Hareketlerden Birisi: Abdurrahman bin Muhammed bin el- Eş’as İsyanı”, Bilimname, S. XXII, Kayseri 2012/1, s. 189 – 203.
787 Süt, İlk Muhalifler, s. 37. 788 Süt, İlk Muhalifler, s. 39.
789 Atçeken, Hişam b. Abdülmelik, s. 126;Süt, İlk Muhalifler, s. 41. 790
İbnü’l- Esir, el-Kamil, C. 5, s. 220.
791
Atçeken, Hişam b. Abdülmelik, s. 129; Aydınlı, “Kaderi Anlayışı”, s. 255.
792 Atçeken, Hişam b. Abdülmelik, s. 129; Aydınlı, “Kaderi Anlayışı”, s. 255. 793 Cengiz, Kader Problemi, s. 70.
111
başka âlimler de bulunmasına rağmen Mabed el- Cüheni ve Geylan ed- Dımeşki’nin öldürülmeleri onların halkı Emevilere karşı isyana teşvik etmelerinden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Emeviler döneminde birçok Kaderiyye mensubu iktidarın hapis ve sürgün gibi birçok baskılarına maruz kalmışlardır795
. Emeviler kendilerine karşı gerçekleştirilen dini tezleri aynı zamanda Allah’a karşı gelmek şeklinde yorumlamışlar ve insanların öldürülmelerini helal saymışlardır796
.
Emeviler, iman problemi olan kader meselesini iktidarlarını meşrulaştırmak amacıyla siyasallaştırmışlardır. Kendilerine itaat etmeyenleri toplumun düzenin bozan asiler olarak nitelendirip Kur’an’da meşru yönetime isyan797
edenlere karşı uygulanan Maide suresinin otuz üçüncü798
ayetini uyguladıklarını iddia etmişlerdir799. Böylece dini tezler kullanarak kendilerine karşı yapılan isyanları bastırmışlardır.
795
Guzman, “Dini Gruplar”, s. 275.
796
Cengiz, Kader Problemi, s. 70.
797
İslam siyasi kültüründe meşru yönetime isyan edenler “bağy (isyan)” kavramıyla ifade edilmektedir. Hz. Osman’a ve Hz. Ali’ye karşı gerçekleştirilen buna örnek olarak gösterilebilir. Ayrıntılı bilgi için bk. Recep Ardoğan, “Teorik Temeller ve Tarihsel Gerilimler Arasında İslam Kültüründe Siyasal Muhalefet”, Cumhuriyet ÜİFD, C. VIII, S. 2, Sivas 2004, s. 171–189.
798 Bu ayet; “Allah’a ve Resulüne savaş açanların ve yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya çalışanların
cezası; ancak öldürülmeleri yahut asılmaları veya ellerinin ve ayaklarının çaprazlama kesilmesi yahut o yerden sürülmeleridir. Bu cezalar onlar için dünyadaki bir rezilliktir. Ahirette de onlara büyük bir azap vardır.”
799 Abdülhamit Sinanoğlu, “İslam’ın İlk Siyasallaştırılma Sürecinde ‘Kader’ İnancı”, AÜİFD, S. 2, C.
112
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
EMEVİLERİN TOPLUMSAL GRUPLARLA İLİŞKİLERİNDE DİN I. EMEVİLERİN SAHABİLER VE TABİİN İLE İLİŞKİLERİ