Kıraat İlmindeki Yeri ve Eserleri

İmam Şâtıbî vefatına kadar Mısır’da Fâzıliyye Medresesi’nde Şeyhül- Kurrâ’lık makamında olmuş, şöhreti ve namı beldelere yayılmış, çeşitli beldelerden ders almak için insanların kendisine geldiği bir âlimdir. Yaşadığı dönemde Mısır’da kıraat ilminde riyâset kendisi ile sonlanmış ve dâr-ı bekâya irtihalinden sonra da kıraat ilmindeki otoritesi, günümüze değin kıymetli eserleriyle devam etmiştir. Onun en meşhur telifi olan kasîdesi Hırzü’l-Emânî ile ilgili kaynaklarda kendisinden önce ve sonra bu kasîde gibi eserin telif edilmediği, kendinden sonra telif edilen eserlerde muhakkak bu kasîdeden nakillerde bulunulduğu, kıraat ilminde ortaya koyulacak cümle bilginin bu kasîde marifeti ile ortaya koyulduğu ve Allah’ın bu ilim ile murad ettiğinin bu kasîdede mevcut olduğu gibi teveccüh kabilinden ifadeler geçmektedir. Ayrıca kaynaklarda, kıraat ilmini öğrenmek isteyen kimsenin öncelikle bu kasîdeyi ezberlemesi ve anlaması gerektiği, kasîdeyi ezberlemeyenin bu ilimde eksik kalacağı

66 _{İbnü’l- Hasan en-Nübâhî, Tarihü Kudati’l-Endülüs, Daru’l-Afâgi’l-Cedîde, Beyrut, 1983/1403,}

s.110; Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifin, c. 1, s. 629.

67 _{Münzirî, et-Tekmile, c. 1, s. 208; İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A’yân, c. 4, s. 71;Zehebi, Marife, c. 3,}

s. 1111; İbn Ferhûn, Dîbâcü’l-Müzheb, c. 2, s. 150; İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, c.3, s. 48;

Dâvûdî, Tabakâtü’l-Müfessirîn, c. 2, s.44; Miftahu’s-Sa’âde, c. 2, s.49; el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, c. 2, s. 23.

68 _{İbn Nukta, et-Taḳyîd li Maʿrifeti Ruvâti’s-Sünen ve’l-Esânîd, (tah.Kemâl Yûsuf el-Hût), Daru’l-}

Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut , 1988/1408, s. 176-180; Zehebi, Marife, c. 3, s. 1111; İbnü’l-Cezerî,

Gâyetü’n-Nihâye, c. 1, s. 347-348, c.3, s. 48.

69 _{Zehebi, Marife, c. 3, s. 1112; el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, c. 2, s. 24; Çollak, Kıraat Âlimlerinden}

belirtilmiştir. İmam Şâtıbî’nin bir diğer kasîdesi Kasîdetü’r-Râiyye olarak da bilinen

Akîletü Etrabi’l-Kasaid ve Hırzü’l-Emânî’nin, her devirde kıraat ilminin tâlibi için en

etkili iki vasıta olduğu ifade edilir. Bu bağlamda İmam Şâtıbî’nin sadece Şâtıbiyye ve

Râiyye kasîdelerinin bile kıraat ilmindeki yeri ve etkisi ortadadır.70

İmam Şâtıbî’nin telifatına baktığımız zaman, sayıca az olmasına rağmen nitelikli ve özgün başyapıtlarla karşılaşırız. Öyle ki bu eserler, kendinden sonra alanında telif edilen eserlerin çoğuna kaynaklık etmiş, ilm-i kıraatin hâlen istifade edilen temel taşları olmuştur. Üstâdın eserleri:

1. Hırzü’l-Emânî ve Vechü’t-Tehânî

Eser ile ilgili ayrıntılı bilgiye çalışmamızın “Hırzü’l-Emânî ve Vechü’t-

Tehânî’nin Kıraat İlmindeki Yeri ve Eser Üzerine Yapılmış Çalışmalar” isimli

başlığı altında yer verilecektir.

2. Akîletü Etrabi’l-Kasâid fî Esni’l-Mekâsid

Kasîdetü’r-Râiyye ve Şâtıbiyyetü’s-Suğrâ olarak da bilinen eserin ilk

beyitinde İmam Şâtıbî, Ebû Amr ed-Dânî’nin Kur’an yazısı ve imlasına dair telif ettiği el-Muknî fî Resmi’l-Mushaf adlı eserini nazmettiğini belirtir. Eser “râ” harfi ile kafiyeli 298 beyitten oluşur.71 Zehebî bu eser ve Hırzü’l-Emânî için “Şâtıbî’nin iki

eseri karşısında usta kâriler ve mâhir şairler aciz kalmıştır. Bu iki eser veciz üslupları ile zoru kolay ederler” ifadelerini kullanmıştır. Esere çok sayıda şerh

yazılmıştır, onlardan bazıları:

1) Alemüddîn es-Sehâvî(ö. 643/1246), el-Vesîle ilâ Keşfi’l-Akîle.

2) Burhanüddîn İbrahim b. Ömer el-Ca’berî(ö. 732/1332), Cemîletü

Erbâbi’l-Merâsıd fî Şerhi Akıleti Etrâbi’l-Kasâid.

3) Ali b. Osman Muhammed İbnü’l-Kâsih (ö. 801/1399), Telhîsu’l-

Fevâid.

70 _{Sübkî, Tabakâtü’ş-Şâfi’iyeti’l-Kübrâ, c. 7, s. 271; Dâvûdî, Tabakâtü’l-Müfessirîn, c. 2, s.45;}

Zehebî, Marife, c. 3, s. 1114; İbn Ferhûn, Dîbâcü’l-Müzheb, c. 2, s. 149; Taşköprizâde, Miftahu’s-

Sa’âde, c. 2, s. 50-51; el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, c. 2, s. 23.

71 _{Kâsım b. Firruh eş-Şâtıbî, Manzûme Akîletü Etrabi’l-Kasâid fî Esni’l-Mekâsid, (tah. Eymen}

Rüşdü Süveyd), 1. Baskı, Dâru Nuru’l-Mektebât, Suudî Arabistan, 2001/ 1422, muhakkikin girişi; Sehâvî, Fethü’l-Vasîd, c. 1, s. 41.

4) Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kârî el-Heravî (ö. 1014/1605),

el-Hibâti’s-Seniyyeti’l-Iliyye Alâ Ebyati’ş-Şâtıbiyyeti’r-Râiyye fi’r- Resm. 72

3. Kasîdetü’d-Dâliyye

Meşhur hadis âlimi ve Mâlikî fakihi Ebû Ömer b. Abdilber (ö. 463/1071)’in İmam Mâlik’in Muvatta’ına yazdığı et-Temhîd Limâ fi’l-Muvattaʾ Mine’l-Meʿânî

ve’l-Esânîd isimli şerhine İmam Şâtıbî’nin 500 beyitlik hülâsa niteliğinde manzum

çalışmasıdır. Sehâvî bu kasîdeyi ezberleyen kimsenin İbn Abdilber’in Temhid’ini kavramış olacağını ifade eder.73

4. Nâzımetü’z-Zehr fi’l-İ’titâd ve İhtilafi Ehli’l-Bilâd

İmam Şâtıbî’nin, Ebû Amr ed-Dânî’nin bir diğer eseri el-Beyân fî ʿAddi Âyi’l-

Kurʾân isimli, Kur’an ayetlerinin sayısı ve bu konudaki ihtilafların nakilleriyle

birlikte ele alındığı eseri üzerine yazdığı, hülasâ niteliğindeki çalışmadır. 297 beyitten oluşur.74

5. Tetimmetü’l-Hırz Min Kurrâi Eimmeti’l-Kenz75 6. Zaâtü’l-Kur’an

İçinde “ظ” harfi bulunan Kur’an kelimelerinden müteşekkil 4 beyitlik kısa bir manzume.76

72 _{Yâkut, Mu’cemü’l-Üdebâ, c. 5, s. 2216; Zehebî, Marife, c. 3, s. 1111-1112, 1114; el-Makkarî,}

Nefhu’t-Tîb, c. 2, s. 24; Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, c.2, s. 1151, 1159; Çollak, Kırâat Alimlerinden İmam Şâtıbî ve eş-Şâtıbiyye Adlı Eseri, s. 89. Akîle’nin şerhleri ile ilgili ayrıntılı

bilgi için Abdülhâdî Abdullah Hamîtû, Zaʿîmü Medreseti’l-Eseriyye fi’l-Kırâʾât ve Şeyhu

ḳurrâʾi’l-Mağrib ve’l-Meşrik el-İmâm Ebü’l-Kāsım eş-Şâtıbî: Dirâse ʿan Kasîdetihi Hırzi’l- Emânî fi’l-Kırâʾât, Riyad, 2005/1425, s.56-79’a bakılabilir.

73 _{Yâkut, Mu’cemü’l-Üdebâ, c. 5, s. 2216; Sehavî, Fethü’l-Vasîd, c. 1, s. 11; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-}

Ruvât, c. 4, s. 161;İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A’yân, c. 4, s. 71, c. 7, s. 66-72; Abdülhâdî Abdullah Hamîtû, el-İmâm Ebü’l-Kāsım eş-Şâtıbî, s. 44.

74 _{Abdülfettah Abdülğanî el-Kadî, el-Vâfî fî Şerhi’ş-Şâtıbiyye, 5. Baskı, Mektebetü’s-Süvadî li’t-}

Tevzi’, Cidde, 1999/1420, s. 4; Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, c.2, s. 1921; Abdülhâdî Abdullah Hamîtû, el-İmâm Ebü’l-Kāsım eş-Şâtıbî, s. 44.

75 _{Ömer Rıza Kehhâle, Mu’cemü’l-Müellifîn, Müessesetü’r-Risale, 1. Baskı, Beyrut, 1993/1414, c. 2,}

s. 647.

76 _{Sehâvî, Fethü’l-Vasîd, c. 1, s. 38; Abdülhâdî Abdullah Hamîtû, Zaʿîmü Medreseti’l-Eseriyye, s.}

7. Vakfu Hamza ve Hişâm Ale’l-Hemz

İmam Hamza b. Habib (ö. 156/773)’in ve İmam İbn Âmir (ö. 118/736)’in iki râvîsinden biri olan Hişâm b. Ammar (ö. 245/859?)’ın vakf tercihleri ile ilgili eser,

Hırzü’l-Emânî içerisindeki Vakfu Hamze ve Hişâm Bâbı’nın şerhidir.77