Bireylerin yatırım kararları üzerinde yer alan faktörler dıĢtan içe doğru sıralanmıĢ bir çember dahilinde ele alınacak olursa yatırımcılara en yakın çemberin birincil derecede etkili olan kiĢisel faktörler olduğunu söylemek mümkün olacaktır. KiĢisel faktörler; yatırımcının bilgi düzeyi ve ayırdığı zamanı, yatırımcının yaĢı,
73
cinsiyeti ve eğitim düzeyini, meslek ve gelirini, ayrıca kiĢilik ve ruhsal durumunu kapsamaktadır.
1.1.1. Yatırımcının Bilgi Düzeyi ve Eğitim Durumu
Finansal yatırım ve ekonomi konularında yeterli bilgiye sahip olmayan bireyler gerek piyasada hâlihazırda bulunan bilgileri, gerekse araĢtırmaları sonucunda elde etmesi muhtemel bilgileri değerlendirmekte yetersiz kalacaktır. Finansal bilgi düzeyinin yetersiz olması veya birikimlerin aktarılacağı alanlarda hiç bilgiye sahip olunmaması bireylerin olası getirilerden mahrum kalması anlamına geldiği gibi, küçük tasarrufların birleĢmesiyle oluĢan fonların ekonomiye kazandırılamamasına neden olacaktır. Finansal konularda bilgisi olmayan bireyler yatırım yapmak istediklerinde; gerekli bilgileri değerlendirmekten uzak olacak ve bilgi gerektirmeyen veya çok az bilgi gerektiren alanlara ilgi gösterecektir (Usul v.d., 2002: 136). Bilgi eksikliği aynı zamanda yatırımcıların alakasız yatırım alanlarına yönelmesine ve öncelikle ihtiyacı olmayan bilgilere önem atfetmesine neden olabilmektedir. Bilgi açığını aracı kurumlar gibi alternatif yollarla kapatmak isteyen yatırımcılar ise bir bilgi edinme maliyetine katlanmak zorunda kalabileceklerdir.
Bireysel yatırımcılar için bilgi eksikliği veya yetersizliği kadar eğitim düzeyi de finansal kararlar üzerinde etkin rol oynamaktadır. Örneğin lisans ya da lisansüstü eğitim almıĢ bireylerin bilgi düzeyi ve yatırım tercihleriyle ilköğrenim mezunu bir bir bireyin bilgi düzeyi ve yatırım tercihi farklı olacaktır.
1.1.2. Yatırımcının YaĢı ve Sağlık Durumu
Bireysel yatırımcıların yaĢı da yatırım kararları üzerinde etkili olabilmektedir. Örneğin genç bir yatırımcı önündeki yılları hesaba katarak yatırımlarını yönlendirirken daha yaĢlı bir yatırımcı kısa sürede beklediği getiriyi sağlayacak veya kolay nakde dönüĢtürebileceği finansal yatırım araçlarını tercih edebilecektir. ABD‟de yapılan bir araĢtırma, bireysel yatırımcıların değerlendirmeleri üzerinde yaĢın etkisini incelemiĢ ve genç ve yaĢlı yatırımcıların değerlendirmede farklılıklara sahip olduğunu ortaya koymuĢtur (Jagannathan ve Kocherlakota, 1996: 1-3):
74
YaĢlı yatırımcılar gençlere göre daha kısa vadeli yatırımlara yönelmektedirler. YaĢlı yatırımcıların daha kısa süreli yatırımlara yönelmesinin nedeni; çok fazla zamana sahip olmadıklarını düĢünmeleridir. Finansal tasarruflar için ayrılan servet düzeyi yaĢa göre değiĢebilir. Genç
yatırımcılar yatırımları için varlıklarından daha geniĢ pay ayırırken yaĢlı yatırımcılar daha az pay ayırabilir.
Tasarrufların yatırıma yöneltilmesi çoğu zaman finansal yatırım araçlarının karĢılaĢtırılmasını ve araĢtırma yapılmasını gerektirebilir. YaĢlı yatırımcıların bu aĢamaları göze almakta isteksiz olması kuvvetle muhtemeldir.
Genç yatırımcılar risk düzeylerini yüksek seviyede tutarken yaĢlı yatırımcılar için aynı risk seviyesine çıkmak mümkün olmayabilir. Finansal araçların elde tutma süresi de genç ve yaĢlı yatırımcılar için farklılık gösterebilmektedir. Bununla beraber iki grup da az maliyete katlanarak yüksek getiri elde etme peĢindedirler.
Ayrıca insanların yaĢları göz önünde bulundurularak risk ve getiri tercihlerini anlamlandırmada dört bölümden yararlanılabilir (Karan, 2001: 694). Bu bölümler sırasıyla; biriktirme dönemi, servetini sağlama alma dönemi, harcama dönemi ve ödül dönemidir.
YaĢ ile beraber ele alınabilecek bir diğer konu ise sağlık durumudur. Bireylerin hastalıkları sebebiyle nitelikli yaĢam süresi bakımından önlerinde uzun sürelerin olmaması halinde bu durum yatırım kararları üzerinde etkili olacaktır.
1.1.3. Yatırımcının Mesleği ve Gelir Durumu
Tasarrufların yatırımlara dönüĢebilmesi için bireylerin bir gelire sahip olması gereklidir. Sürekli ve ortalama üzeri gelire sahip olmak isteyen bireyler ülkelerinin ekonomik koĢulları içerisinde genellikle hayatlarını idame ettirdikleri meslek ölçüsünde bunu baĢarabilmektedir. Ġyi ücret tatmini sağlayan meslekler ölçüsünde bireylerin gelirleri yükselecek ve dolayısıyla tasarrufa ayıracakları pay yüksek olacaktır. Bu aĢamada yukarıda sayılan unsurlarla beraber yaĢam biçiminin tasarruflar üzerinde etkili olduğunu söylemek gerekmektedir. Öyle ki; lüks tabir
75
edilen yaĢam stilini benimseyen veya mülkiyetine sahip olduğu malları sıklıkla yenileme eğilimi gibi benzeri tüketim alıĢkanlıklarına sahip olan yatırımcıların finansal tasarrufları için ayırdıkları pay ve finansal kararları bu etkenlerin etkisinde kalabilmektedir. Aksine; tüketim harcamalarını ancak karĢılayacak kadar geliri olan bir bireyin ise tasarruf etme arzusunda olsa bile tasarruf yeteneğinin olmayacağı aĢikardır (AĢıkoğlu, 1983: 24).
1.1.4. Yatırımcının KiĢiliği ve Ruhsal Durumu
KiĢilik bireylerin birbirinden ayrılmasında en belirleyici özelliktir. KiĢilik; davranıĢ, eğilim ve ilgi alanları ve kabiliyet gibi tutumların bütünleĢmesiyle oluĢur. DavranıĢ ve tutumların belirleyiciliği kiĢiliktir ve sürekli olabilir (Altınköprü, 1980: 13).
Finansal yatırım yapacak bireyler kiĢiliklerinin etkisinde kalabilmektedir. KiĢilik, bireylerin risk algısı baĢta olmak üzere bir çok süreçte etkilidir. ġöyle ki; hırslı bir karaktere sahip olan ve yakın dönemde iyi bir kazanç sağlamıĢ yatırımcı, hırsının etkisinde kalarak daha fazla kazanmak adına normalde ayıracağı paydan daha yüksek pay ayırabilir. Aynı yatırımcı bu yatırımından istediği getiriyi sağlayamaz ise bir sonraki yatırımında telafi etmek üzere servetinin önemli bir bölümünü yine tehlikeye atabilir. Tam tersine kaybetmekten kaçınan ve koruma içgüdüsüne sahip bir yatırımcı ise risk algılamasını daha düĢük seviyelerde tutacaktır. Yatırımcıların kiĢilik yapıları ve ruhsal durumlarının oluĢturduğu davranıĢların finansal kararlar üzerindeki etkisi bu çalıĢmanın temel konusu olup söz konusu etkenler bir sonraki kısımda detaylı olarak irdelenmiĢtir.