Kümelenme ve Elmas Modeli

Porter, elmas modeli içindeki sistemin bir sonucu olarak, ülkenin rekabetçi endüstrilerinin, bir ekonomide eĢit olarak yayılmadığını, kümelenme olarak ifade ettiği kavram kapsamında birbirleri ile bağlantılı bulunduğunu ifade etmektedir.¹⁶⁰

Elmas modelinin temel belirleyicileri kümelenme için değerlendirildiğinde, belirli bir endüstride ortaya çıkan kümelenmenin rekabetçi üstünlüğüne iliĢkin sonuçlar elde edilebilmektedir.

Faktör KoĢulları kapsamında, küme içinde, doğal kaynaklar ve teknoloji gibi önemli girdiler yaratılabilmekte, kümenin yer alacağı bölge için sözkonusu olan dezavantajları, avantaja dönüĢtürecek yenilikler veya yeni metotlar geliĢtirilebilmektedir.

Talep KoĢulları açısından değerlendirme yapıldığında, bir ürüne iç piyasadaki talep, dıĢ piyasadaki talepten daha yüksek olduğu zamanlarda sözkonusu ürünün üretimine daha fazla önem verildiğini, bu ürün ihraç edilmeye baĢlandığında, rekabetçi üstünlüğü de beraberinde getirdiğini söylemek mümkündür. Ġç piyasada talebin daha fazla olması, rekabetçi üstünlük yaratmakta, piyasanın değiĢimleri takip etmesi ile de, bölgesel firmaları küresel değiĢimleri takip etmeye zorlamaktadır. Bu Ģekilde küme, rekabet üstünlüğüne sahip olabilmektedir.

Ġlgili ve Destekleyici Endüstriler, talebin artmasıyla, güçlenmektedirler. Dolayısıyla sözkonusu sektörün rekabet gücünün artması, ilgili ve destekleyici endüstrileri de etkilemektedir. Diğer taraftan rekabetçi üstünlüğün sağlanmasında, firma stratejilerinin

160 Porter, Competitive Advantage of Nations, a.g.e., p.132

bölgesel rekabet Ģartlarından etkilendiği görülmektedir. Sözkonusu endüstride bölgesel rekabet, firmaları yeniliğe ve geliĢmeye zorlamaktadır.¹⁶¹

Kümelerin rekabetçi üstünlüğünde, elmas modelinin temel belirleyicilerinin önemine iliĢkin bir çalıĢma yapan Van der Linde’ye göre, ġekil 16’da görüldüğü gibi, faktör koĢulları, %43 oran ile kümelenmelerin rekabet gücünde en önemli temel belirleyici olmaktadır. Bunu %24,7 ile talep koĢulları, %13,3 ile Ġlgili ve destekleyici endüstriler ile firma stratejisi ve rekabet ortamı olmak üzere iki temel belirleyici takip etmektedir. DıĢsal faktörler ise %5,7 ile son sırada yer almaktadır.

ġekil 16. Kümelerin Rekabetçi Üstünlüğünde Elmas Modelinin Belirleyicileri

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50

Faktör Koşulları Talep Koşulları Firma Yapısı ve Rekabet

Ortamı İlgili ve Destekleyici

Endüstriler Dışsal Belirleyiciler

%43

%24,7

%13,3

%13,3

%5,7

Kaynak: Van der Linde, 2003: 143

Yapılan çalıĢmada, kümelerin rekabetçi üstünlüğünde elmas modelinin baskın temel belirleyicileri, kümelenmenin rekabet gücü düzeyine göre ve kümelerin bulunduğu ülkelerin geliĢmiĢlik düzeyine göre de incelenmiĢtir.

ġekil 17, rekabetçi ve rekabetçi olmayan kümelerde elmas modelinin temel belirleyicilerini göstermektedir. Kümelenmenin rekabet gücü düzeyine göre bakıldığında, dünyanın rekabet gücü en yüksek on kümelenmesinde elmas modelinin belirleyicileri, en baskın olandan baĢlayarak, faktör koĢulları (%38,3), talep koĢulları (%21), firma stratejisi ve rekabet ortamı (%21), ilgili ve destekleyici endüstriler (%16) ve dıĢsal faktörler (%3,7) Ģeklinde sıralanmaktadır. Rekabet gücü zayıf veya rekabet üstünlüğü bulunmayan kümelerde ise elmas modelinin belirleyicileri, en baskın olandan baĢlayarak, sırasıyla

161 Melih Bulu – Hakkı Eraslan – Hüseyin Kaya, “Türk Elektronik Sektörünün Rekabetçilik Analizi”, Ġstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:5 Sayı: 9 Bahar 2006/1, ss. 49–66

faktör koĢulları (%52,2), talep koĢulları (%30,4), ilgili ve destekleyici endüstriler (%8,7), dıĢsal faktörler (%8,7) Ģeklindedir. Rekabet gücünün zayıf olması nedeniyle firma stratejisi ve rekabet ortamı sıralamada yer almamaktadır.

ġekil 17. Rekabetçi ve Rekabetçi Olmayan Kümelerde Elmas Modelinin Temel Belirleyicileri

Kaynak: Van Der Linde, 2002:19

Kümelerin bulunduğu ülkelerin geliĢmiĢlik düzeyine göre elmas modelinin temel belirleyicileri ġekil 18’de gösterilmiĢ olup, çalıĢmanın sonuçları bakıldığında, geliĢmiĢ ülkelerde elmas modelinin temel belirleyicilerinden en baskını faktör koĢulları (%35,3) olduğu ifade edilmektedir. Bunu sırasıyla talep koĢulları (%26,1), firma stratejisi ve rekabet ortamı (%16), ilgili ve destekleyici endüstriler (%15,1) ve son olarak dıĢsal faktörler (%7,6) izlemektedir. GeliĢmekte olan ülkelerde ise en baskın olandan baĢlayarak sıralama, faktör koĢulları (%66,7), talep koĢulları (%20,5), ilgili ve destekleyici endüstriler (%7,7) ve firma stratejisi ve rekabet ortamı (%5,1) Ģeklinde ortaya çıkmıĢtır. DıĢsal faktörler ise sıralamada yer almamaktadır. Bu durum, yani geliĢmekte olan ülkelerde faktör koĢulları ile diğer belirleyiciler arasındaki farkın çok fazla olması, geliĢmekte olan ülkelerin, kümelerin oluĢumunda, faktör koĢullarından yola çıkması gerektiği Ģeklinde yorumlanabilir.

Rekabetçi kümelenmelerde Elmas Modelinin Belirleyicileri

Kümelenmenin bulunmadığı durumda Elmas Modelinin Belirleyicileri 60.0%

50.0%

40.0%

30.0%

20.0%

10.0%

0.0%

38.3%

21.0% 21.0%

16.0%

3.7%

8.7% 8.7%

0.0%

30.4%

52.2% Faktör koĢulları Talep koĢulları

Ġlgili ve destekleyici endüstriler Firma stratejileri ve rekabet ortamı DıĢsal faktörler

ġekil 18. GeliĢmiĢ ve GeliĢmekte Olan Ülkelerde Elmas Modelinin Temel Belirleyicileri

Kaynak: Van Der Linde, 2002:23

Son olarak, Van Der Linde’nin yapmıĢ olduğu çalıĢmanın bir diğer sonucuna göre ise, kümelenmenin ortaya çıkıĢında en önemli etkenin, faktör koĢulları (%39,8) olduğu görülmektedir. Genel olarak kümelenmelere bakıldığında, büyük bir çoğunluğunun ortaya çıkmasının nedeninin coğrafi konum, doğal kaynaklara yakınlık, iklim Ģartları gibi mevcut Ģartların değerlendirilmesine yönelik olduğu görülmektedir. Bunu, dıĢsal faktörler %26,3 oranıyla izlemektedir. Genellikle kamu politikaları kapsamında hükümetlerin teĢvik politikaları, kümelerin oluĢumunda birçok ülkede öneme sahip olmaktadır. Üçüncü sırada talep koĢulları (%18,8) yer alırken, dördüncü sırada ilgili ve destekleyici endüstrilerin bulunduğu (%15,1) görülmektedir.¹⁶² ġekil 19, kümelenmenin ortaya çıkıĢında elmas modelinin temel belirleyicilerinin önem sırasını göstermektedir.

162 Claas Van Der Linde, Findings from the Meta-Study. Presentation for University of St.Gallen, Research Institute for Internetional Management, October 4, 2002, p.25

GeliĢmiĢ ülkelerdeki kümelenmelerde Elmas Modelinin Belirleyicileri

GeliĢmekte olan ülkelerdeki kümelenmelerde Elmas Modelinin Belirleyicileri 70.0%

60.0%

50.0%

40.0%

30.0%

20.0%

10.0%

0.0%

35.3%

26.1%

16.0%

15.1%

7.6% 7.7%

0.0%

5.1%

20.5%

66.7%

Faktör koĢulları Talep koĢulları

Ġlgili ve destekleyici endüstriler Firma stratejileri ve rekabet ortamı DıĢsal faktörler

ġekil 19. Kümelenmenin Ortaya ÇıkıĢında Temel Belirleyicilerin Önem Sırası

Kaynak: Van Der Linde, 2002: 25

2.2.5. Rekabetçi Üstünlük YaklaĢımına ĠliĢkin GörüĢler

Porter’ın Rekabetçi Üstünlük YaklaĢımı konusunda birçok farklı görüĢ ve açıklamalar bulunmaktadır. Porter, eserinde bu görüĢlere de yer vermiĢ ve bunları değerlendirmiĢtir. Sözkonusu değerlendirmeler, beĢ grupta incelenmektedir.

Birinci olarak rekabetçi üstünlük, makro-ekonomik bir olgu olarak görülmekte, döviz kurları, faiz oranları ve bütçe açıkları gibi değiĢkenler tarafından etkilendiği de ileri sürülmektedir. Buna karĢın Porter, Japonya, Ġtalya ve Kore’de yüksek faiz oranları ve bütçe açıkları bulunmasına, Almanya ve Ġsviçre’de para biriminin değer kazanmasına rağmen hayat standartlarının arttığını ifade etmektedir.

Ġkinci olarak, rekabetçi üstünlük, ucuz ve bol emeğin bir fonksiyonu olarak belirtilmektedir. Ancak Porter, bu açıklamanın tersine Almanya, Ġsviçre ve Ġsveç gibi ülkelerin, emeğin kıt, ücretlerin yüksek olduğu dönemlere rağmen zenginleĢtiklerini vurgulamaktadır. Japon firmaları ise çoğu sanayi dalında otomasyon sayesinde emek miktarını azaltmıĢlar ve bu Ģekilde uluslararası pazarlarda büyük baĢarılar elde etmiĢlerdir.¹⁶³

Üçüncü olarak, rekabetçi üstünlük, zengin doğal kaynaklara dayanmaktadır. Fakat yakın geçmiĢe bakıldığında, en fazla uluslararası ticaret hacmine sahip olan ülkelerin sınırlı

163 Porter, Clusters and The New Economics of Competition, a.g.e., p. 44-46 Faktör

KoĢulları 45.0%

40.0%

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

0.0%

39.8%

18.8%

15.1%

26.3%

0.0%

Talep KoĢulları

Ġlgili ve Destekleyici

Endüstriler

DıĢsal Faktörler Firma Stratejisi

ve Rekabet Ortamı

doğal kaynaklara sahip, hammadde ithal eden ülkeler oldukları görülmektedir. Bunlara örnek olarak Almanya, Japonya, Ġsviçre, Ġtalya ve Güney Kore verilebilir. Bununla birlikte Porter, Kore Ġngiltere, Almanya’da kıt doğal kaynaklara sahip bölgelerin, zengin doğal kaynaklara sahip bölgelere göre daha fazla ticaret hacmine sahip olduklarını ve rekabet üstünlüğü elde etmede daha baĢarılı olduklarını ifade etmektedir.¹⁶⁴

Dördüncü olarak, rekabetçi üstünlük güçlü bir Ģekilde hükümet politikalarından etkilendiği ve sürdürülebilirliğinin de buna bağlı olduğu belirtilmektedir. Bu kapsamda, kalkınma için belirli sanayilerin hedef alınarak korunması, ihracat teĢvikleri ve sübvansiyonlar büyük öneme sahip olmaktadır. Ancak Porter’a göre hükümet politikalarının etkisi henüz tam olarak doğrulanamamıĢtır. Örneğin savaĢ sonrası dönemde Ġtalya’da hükümetlerin sanayi politikaları baĢarısız olarak görülürken dünya ihracat payında ve hayat standardında hızlı bir yükselme yaĢanmıĢtır.

Porter’ın rekabetçi üstünlük yaklaĢımı konusunda beĢinci ve son görüĢ ise, rekabet üstünlüğünün yönetim uygulamalarına bağlı olduğu Ģeklindedir. Ancak Porter’a göre, bu açıklama da, farklı endüstrilerin farklı yönetim yaklaĢımlarını gerektirmesi yönünde bir sorun olarak görülmektedir. Bir endüstride etkin yöneticilik uygulamaları, diğer bir endüstride olumsuz bir duruma yol açabilmektedir. Örneğin Ġtalya’da yeralan ayakkabı, mücevher sektörünü oluĢturan küçük aile Ģirketlerinde daha fazla yeniliğe yönelik yönetim sözkonusu olmaktadır. Ancak aynı yönetim yapısı, Almanya’da kimya veya otomobil sektöründe yeralan firmalarda uygulanması mümkün olamamaktadır.¹⁶⁵

Rekabetçi üstünlük ile ilgili yapılan bu açıklamaların hiçbirisi bir ülkenin ticari baĢarısını açıklamada yeterli bulunmamaktadır. Yapılan makro ekonomik açıklamalara bir alternatif Porter tarafından geliĢtirilmiĢtir. GeliĢtirilen model, bir ekonominin geneli yerine belirli endüstriler ve alt endüstriler üzerine yoğunlaĢmaktadır.¹⁶⁶