Kültürel Direniş Hareketleri

Post-kolonyal dönemde Afrika ülkeleri beklenen ekonomik, siyasi, kültürel ve sosyolojik bağımsızlığı elde edememiştir. Batılı sömürgecilerden sonra Afrika ülkelerinde sömürge dönemlerinde oluşturulan yerel burjuvazinin tahakkümü sürdü. Ülke imkanlarının adaletsiz dağıtımı, kabile ve etnisite tabanlı ayrımcılık, kadınların toplumdan soyutlanması, işsizlik, yolsuzluk ve sömürgelere ekonomik ve kültürel bağımlılık Afrika halklarının tepkisini çekmiştir. Bunun üzerinde başlayan direniş hareketlerinin odak noktalarından biri kültür ve dil olmuştur.

Sömürgeci yönetimlerin uyguladığı ırkçılık ve emperyalizme karşı tutumuyla tanınan aktivist Frantz Fanon’ın (1963) Yeryüzünün Lanetlileri (the Wretched of Earth) isimli eserinde açıkladığı hususların sömürge sonrası dönemde de geçerliliğini koruduğu söylenebilir. Fanon’ın burjuvazinin proletaryaya tahakkümünün tümüyle son bulmasını bağımsızlığın şartı olarak görür (Fanon, 1963: 51) Fakat post- kolonyal Afrika’da siyasi erki ele geçiren diktatörler devlet imkanlarını mensubu olduğu etnik gruba cömertçe dağıtırken farklı etnik grupları ötekileştirmesi direniş hareketlerinin temel motivasyonudur (Hansen & Musa, 2013: 282). Bağımsızlığın haklar, özgürlük ve kalkınma anlamında istenen gelişmeyi sağlayamaması temelde benzer motivasyonlara sahip farklı metotlar uygulayan direniş gruplarını oluşturmuştur. Şiddet içermeyen pasif direnişten radikal grupların başlattığı çatışmalar esasında halkın her anlamda tam bağımsızlığını sağlamak içindi.

Ortaya çıkığı dönemde kültürel bağımsızlığı savunan ve dini motivasyonla kurulan Boko Haram, Afrika’da kültürel direnişin radikalleşerek zarar verici bir boyuta geçişinin yakın dönemdeki örneğidir. Aslında Müslümanların gerçekleştirmede başarısız olduğu toplumsal reformları eleştiren Boko Haram ayrıca kültürel bağımsızlık adına Batılı eğitimi reddetme yoluna gitti. Halihazırda ülkede etnik ve

80

dini tartışmaların gündeminde olan Batılı eğitim Boko Haram tarafından sert biçimde eleştirilmiş ve kısa süre zarfında bilfiil şiddet eylemlerine katılmalarına sebep olmuştur. Köle ticareti ve sömürgecilik ile İngilizcenin ülkede kullanılması Nijerya’nın güneyinde kullanılan Yoruba, Ljawi Efik ve Igbo gibi yerel dillerin kullanımına ket vurmuştur (Hansen & Musa, 2013: 290). Ayrıca güneyde sömürgecilikle birlikte Hristiyanlık yaygınlaşmıştır. Yerel dinlerin ve dillerin sömürgecilikten sonra da etkinliğini sürdürmesi Boko Haram’ın kurulmasının sebeplerinden biridir. Batının eğitim, kültür ve din alanlarında etkinliğini kırma motivasyonu bu açıdan Boko Haram’ın şiddet uygulayarak başlattığı direnişi kültürel direniş kapsamına da almaktadır. Boko Haram’ın radikalleşip terör faaliyetlerine karışması da aslında eğitimsizlik ve ümitsizlik sebebiyledir. Özellikle gençler tarafından rağbet gören örgüt; işsizlik, yolsuzluk, suç oranlarının artışı, hırsızlığın yaygınlaşması gibi problemlere çözüm bulmak amacıyla kurulmuştur. Bu açıdan popülist bir oluşum olan örgüt sorunların kaynağını Batının kültürel hegemonyası olarak addetmiştir. Fakat Boko Haram’ın faaliyetleri her ne kadar Fanon’un gerektiğinde bağımsızlık adına şiddet kullanılması gerektiği savıyla paralel gözükse de örgütün yerel halklara ve sivillere şiddet göstermesi ve bu faaliyetlerin müdafaa amaçlı olmayışı örgütü bağımsızlık mücadelesi veren bir sivil direniş hareketi olmaktan çıkarmakta ve terör olaylarına bulaşmış bir oluşum haline getirmektedir (Hansen & Musa, 2013).

Kültürel direniş entelektüel düzlemde de gerçekleşmiştir. Bu konuda Thandika Mkandawire’nin editörlüğünü yaptığı Afrikalı Entelektüeller: Politika, Dil, Cinsiyet

ve Kalkınmayı Yeniden Düşünmek (African Intellectuals: Rethinking Politics, Language, Gender and Development) adlı eser Afrikalı entelektüellerin bağımsızlık

sonrası tutumları ve gösterdiği entelektüel direnişi anlamak adına önemlidir. Mkandawire sömürgecilik sonrası entelektüelleri dönemlere ayırır. İlk nesil entelektüeller siyasi erkin benimsediği kalkınmacı tutuma uyum göstermektedir. Milliyetçi ideolojiyle yoksulluk, cehalet ve hastalıkla başa çıkabilmeyi amaçlamaktaydılar (Nesbitt, 2008:275). Bu dönem Mkwandawire tarafından emperyalizmin reddi ve fikri bağımsızlığın oluşması adına neo-kolonyal pratiklere karşı çıkma dönemi olarak nitelendirilmiştir (Mkandawire, 2005:197). Bu dönemde entelektüeller daha çok teslimiyetçi bir tutum sağlamışlardı. Öğrencilerin durumu da

81

çok farklı değildi. Genellikle burslar, kampüs koşulları gibi sebeplerle direniş ve protesto faaliyetleri düzenlendi. 1980’lerden itibaren Mkandawire’nin ikinci nesil olarak tanımladığı entelektüeller ise bağımsızlık sonrası zafer sarhoşluğundan kurtulup yolsuzluk ve adaletsizliğin yaygınlaşmasına dikkat çektiler. Bu dönemde Afrika genelinde bağımsızlık liderleri öldürülmüş, sürülmüş veya darbeyle görevden uzaklaştırılmıştı. Neo-liberalizmin yükselişe geçişiyle milliyetçi reflekslerde azalma olmuş ve Dünya Bankası gibi kurumlardan gelen teşvik ile üniversitelerde araştırmalar sürdürülmekteydi. Kaynakların yetersizliği, akademide dışa bağımlılık ve üniversitelerdeki öğrenci yoğunluğunun artması ile eğitim kalitesinin düşüşü araştırmacıları dış göçe zorladı.

1980’lerden sonra Pan-Afrikanist ideolojiye sahip Afrikalı araştırmacıların eserlerini yayınlayan Afrika’da Sosyal Bilimler Araştırmalarının Geliştirilmesi Konseyi (CODESRIA) 1986’da “geliştirme” terimini kaldırdı. Devletin ve uluslararası bağışçıların kalkınmacı tutumları sebebiyle insan hakları, cinsiyet, eşitlik ve kültür gibi konularda bursları sınırlandırdığı düşüncesiyle CODESRIA geliştirme-kalkınma teriminden uzaklaştı. Yanı sıra CODESRIA kalkınmacı ideolojinin yerel hükümetlerin ve Batılı bağışçıların anti-demokratik uygulamalarını meşrulaştırdığını ve bunlara direniş gösteren entelektüelleri kısıtladığını savunmaktaydı (Nesbitt, 2008:277). Bir zamanlar talep edilen kalkınma programları artık entelektüellerin direndiği bir mefhum olmuştu.

Bağımsızlık sonrası dönemde Afrikalı entelektüellerin ideolojik mensubiyetleri kültürel direnişteki motivasyonlarını ve yöntemlerini etkiledi. Bağımsızlık zaferi ile milliyetçi ve devletçi tutumun yaygın olduğu dönemde bile Frantz Fanon gibi entelektüeller milliyetçiliğin olumsuzluklarına işaret etmekteydi. Azınlık durumundaki aydınlar Pan-Afrikanist organizasyonlarda bile marjinalleşmekteydi (Nesbitt, 2008: 278). Milliyetçiler sömürgecilik sonrası dönemde siyasi erkin uyguladığı politikaları benimsemişti. Solcular ise milliyetçiliğin zararlarına odaklanmış ve sınıfsal farklılıklar ile ayrımcılığın artışına direnmekteydi. Aynı zamanda uluslararası bağışçılara şüpheyle bakan solcular modernizasyon programlarına tepkiliydi ve tam bağımsızlığın ülkelerin kendi kaynaklarına dönerek sağlanabileceğini savunmaktaydı. Achille Mbembe gibi modernistler, Soyinka ve

82

Achebe gibi demokratlar ile Ali Mazrui gibi liberal demokratlar insan hakları, liberalleşme ve demokratikleşme gibi küresel neo-liberal gündemlere odaklanmıştı. Ulusal burjuvaziyi sert bir şekilde eleştiren Frantz Fanon ve Ngugi wa Thiong’o gibi entelektüeller eğitimin ihmaline ve üniversitelerin siyasi iktidarı sürdürmek adına politize edilişine karşı çıkmaktaydı. Öte taraftan, hükümet politikalarına uyum sağlayanlar ödüllendirilmekte ve üniversitelerde görevlendirilmekteydi. Hükümet politikalarından memnun olmayanlar ise bastırıldı, sürgün edildi veya göçe zorlandı. 1990’lardan itibaren yüksek oranlarda eğitimli akademisyenlerin her yıl ülkeyi terk ettiği bilinmektedir ve ortalama 20.000 akademisyenin diasporada olduğu tahmin edilmektedir (Nesbitt, 2008:280). Bu sebeple kültürel direnişin önemli bir kısmı diasporadaki aydınlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Ancak sahadaki aydınlar da kültürel direnişin en aktif unsurlarıydı. Dini liderler, gazeteciler, öğrenciler ve sanatçılar ötekileştirilen kesimlerin direnişini kültürel alanda sürdürmekteydi.

Edebiyatçı ve sanatçılar ise eserlerinde post-kolonyal yönetimleri eleştirerek kültürel direnişi sürdürmekteydi. Kendilerini hükümetten soyutlayan yazarlar ulus inşası programlarının kültürel hegemonyasına karşı çıkmıştır. Örneğin Wole Soyinka

Devlerin Oyunu (Play of Giants) isimli eserinde Uganda başkanı Idi Amin, Orta

Afrika Cumhuriyeti Devlet başkanı Jean-Bédel Bokassa ve Zaire (Demokratik Kongo Cumhuriyeti) lideri Mobutu Sese Seko gibi diktatörleri konu alarak post- kolonyal rejimlerdeki kişiselleştirilmiş iktidarları eleştirmiştir (Nesbitt, 2008: 275). Benzer şekilde Ngugi wa Thiong’o’nun Petals of Blood isimli eseri neo-liberal düzene karşı bir direniş mahiyetindedir. Bu eser yolsuzlukları, siyasi sınıfları ve toplumdaki eşitsizlikleri eleştirmektedir. Chinua Achebe ise toplumsal değişimin gelenekle bağlantılı olarak tedrici bir biçimde gerçekleşmesi gerektiğini savunur ve

Anthills of Savanah isimli eserinde bu konuyu işler.

Kültürel direniş konusunda sıklıkla tartışılan bir diğer konu da dildir. Ngugi wa Thiong’o kültür, dil ve kimliğin inşasının ancak yerel diller kullanılarak gerçekleştirebileceğini savunur. Afrikalı entelektüelleri Avrupa dillerinde eser verdikleri için Afrika halklarından soyutlandıklarını öne süren Ngugi, son eserlerinde Swahili’yi kullanmıştır. Dekolonizasyon sürecinin ancak yerel diller kullanılarak tamamlayacağını savunmuştur. Öte taraftan Achebe, kültürel direnişin dünyaya

83

duyurulması ve Afrikalı entelektüellerin dünya çapında tanınması adına Avrupa dillerinin kullanımının gerekli olduğunu iddia etmiştir (Thiong’o, 2017).

Özetle Afrika halklarının yolsuzluk, neo-kolonyalizm, eşitsizlik gibi sorunlara karşı direnişi kültürel alana da yansımıştır. Pasif direniş olarak edebiyatın kullanımı kolonyal dönemden günümüze kadar sürmektedir. Yerel dillerini muhafaza etmeye çalışan Afrikalı entelektüeller Avrupa dillerinin yanı sıra yerel dillerde de eserler vererek kültürel direnişlerini gerçekleştirmektedir

84