Kölelik

Köleliğin İslam Hukuku'nda sadece iki sebebi vardır savaş esareti ve köle olarak doğmak. Kuran'a göre savaş esirleri, köle yapılabilir. Bu mutlak bir kural olmamakla birlikte, ordu komutanı bu yetkiye sahiptir. Fakat Kuran onların karşılıksız veya fidye karşılığı hürriyetlerine kavuşturulmasını öngörmektedir. Savaş esirleri serbest bırakılabilir, değiştirilebilir veya fidye verilerek kurtarılabilirdi. Ayrıca köle iki yolla hürriyetine kavuşup hukuki hak kazanabilirdi: azat edilerek ve akitle. Akitle azad etme şekline gelince, köle kendisine bir değer biçtirir ve bu değerle parayı kazanıp ödemeye, efendisi de bu parayı ödediğinde onu azad etmeye söz verirdi179_.

Mahkeme kayıtlarında kölelerin azad edildiklerine dair bilgilere sıklıkla rastlanmaktadır. Kölelerin, zaman içersinde hür insanlar olarak topluma karıştığı

175 _{Mehmet Akif Aydın, "Mahkeme", DİA, C. 27, Ankara 2013, s. 342.} 176 _{Emecen, a.g.e., s. 288.}

177 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 41a/233.}

178 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 2b/12, 32a/175, 36b/199, 39a/218.}

179 _{Bülent Tahiroğlu, "Osmanlı İmparatorluğunda Kölelik", İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C.}

27

düşünülecek olursa, toplum yapısının tarihi oluşumu açısından ilginç ve aynı zamanda da pek farkına varılmayan veya sessiz geçiştirilen bir olgusunu ortaya koymaktadır180_.

İncelenen defterdeki bilgilerden, Osmanlı'da köle olarak bulunan kimselerin, ömrünün sonuna kadar köle kalmadığı anlaşılmaktadır. Kölelerin iki şekilde hür bırakılmış oldukları görülmektedir. Örneğin, Nasır bin Abdullah adlı bir kölenin beş yıl hizmeti karşılığında hür bırakılması kararı alınmıştır181_{. Bu da belirli bir hizmet}

karşılığında (akit) kölelerin hür bırakıldığına dair bilgiler sunmaktadır. Bunun yanı sıra bir köle, sahibi tarafından akit yoluyla azad edilebiliyordu. Buna örnek olarak Mustafa bin Adbullah182 ve Ali bin Abdullah adlı kölelerin sahibi tarafından azad edildiğine dair kayıtlar karşımıza çıkmaktadır183_{. Ayrıca defterde, kadın bir kölenin}

yani cariyenin azad edildiğine ilişkin kayıt da mevcuttur184.

Köle isimleri incelendiğinde ise kölelere genellikle Müslümanlar'ın kullandığı Türk-İslam Kültürü'ne uygun isimler verilir iken baba isimlerinin de genellikle Abdullah olarak kaydedildiği görülmektedir185.

2.2. İDARECİLER

2.2.1. Sancakbeyi ve Mütesellim

Osmanlı idari teşkilatının bir parçası olan eyaletleri (vilayet) teşkil eden sancakların en yüksek idarecisi sancakbeyi (mirliva) idi186_.

Sancakbeyleri, sancağın merkezindeki kazada ikamet ederdi. Bunun yanında sancakbeyi, herhangi bir sefer esnasında sancağının tımarlı sipahileriyle birlikte bağlı olduğu eyaletteki beylerbeyinin kumandası altında sefere katılırdı. Ayrıca sancağıyla ilgili olarak merkezden gönderilen fermanlarda belirtilen emirleri yerine getirirdi187. Fakat sancakbeyinin görev yerinde olmaması durumunda, ona vekalet eden mütesellimler olurdu. Örneğin, defterdeki kayıtlara dayanarak sancakbeyi görev yerinden ayrılma sebebiyle sancak beyine vekalet eden mütesellim Musa Ağa'nın,

180 _{Emecen, .a.g.e., s. 276.} 181 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 2b713.} 182 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 30a/159.} 183 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 37b/205.} 184 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 2b/11.}

185 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 30a/159, 37b/205, 30b/161.} 186 _{Sertoğlu, a.g.e., s. 302.}

28

subaşı atamasını yaptığını, görmekteyiz188_{. Bununla birlikte Karahisâr-ı Sâhib}

Sancağı'nda, dönemin Anadolu Beylerbeyliği görevini icra eden kişinin Ali Paşa olduğu189 _{ve sonrasında Mustafa Paşa'nın Anadolu Beylerbeyliği görevine atandığı}

görülmektedir.

Mütesellim, Osmanlı Devleti'nde Tanzimat'tan önce vali ve mutasarrıflar adına vergi toplamakla görevli memurdu. Sözlükte "teslim edilen şeyi alan, kabul eden" anlamındaki mütesellim kelimesi, Osmanlılar'da çeşitli idari görevliler için kullanılmıştır. Beylerbeyinin veya sancakbeyinin vekili olarak onların sefere gittiklerinde veya görev bölgelerine gitmedikleri zamanlarda yerlerine bakan, vergileri toplayan vekil-görevli şeklinde karşımıza çıkmaktadır190. Kayıtlarda ise buna örnek olarak, Karahisâr-ı Sâhib Sancağı'na Ebubekir Ağa'nın mütesellim olarak tayin edildiğine dair Karahisâr-ı Sâhib Kaymakamı tarafından gönderilen bir mektup sureti karşımıza çıkmaktadır191. Ayrıca ölen bir kişinin kalan mal-eşyalarını bırakacak kimsesinin olmadığı takdirde, muhallefatın beytü'l-mala aktarılarak sancakbeyinin gelirleri arasında yer almıştır. Böyle bir durum aksettiğinde mütesellim, muhallefatı sancakbeyinin adına teslim alabilirdi192_.

Sancakbeyi adına görev yapan mütesellim, bölgenin askeri, idari görevlerinin dışında, bölgenin asayişini sağlama görevi de bulunmaktaydı. Yol kesme, eşkiyalık gibi durumların zuhur ettiği zamanlarda, bu tür kişilerin teslimini mütesellimler de sağlayabilirdi193_.

Defterde adı geçen mütesellimler: Musa Ağa194_{, Mahmud Ağa}195_{, Ahmet}

Ağa196_{ve Mehmed Ağa'dır}197_.

2.2.2. Kadı

Kadılık müessesesi, bugünkü hakim ve savcı görevinde olup, anlaşmazlıkların giderilmesinde son kararı verebilme hakkına sahip, davayı şahsen

188 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 16a/88.} 189 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 25a/132.}

190 _{Yücel Özkaya, "Mütesellim", DİA, C. 32, İstanbul 2006, s. 203.} 191 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 24b/129.}

192 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 21a/110-1.} 193 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 25a/125.}

194 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 6a/34, 7a/39, 16a/88, 30a/157, 30b/161, 32a/173, 36a/196, 37b/206.} 195 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 25a/130.}

196 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 46a/262.} 197 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 42a/239.}

29

karara bağlayan198_{, kazai ve adli salahiyeti olan, mahkemenin en önemli karar}

organını oluşturmaktaydı. Ayrıca "hüküm verilen yer, yargılama yeri olan mahkeme (çoğulu mehakim), bir Fıkıh terimi olarak kadıların içinde davalara baktıkları daire ve makamı, daha teknik bir ifade ile kamu hizmeti niteliğindeki yargılama yetkisinin kullanılması için kurulmuş resmi makam ve kurumu ifade etmekteydi199_.

Adli ve kazai işlerden başka, bulunduğu taraflarda tayin ve bunların takibi, yol, ihtiyaç olunduğu vakit zahire (tahıl) gibi işlerle de meşgul olan kadılar,200

bulundukları yerin hem hakimi hem de belediye başkanı ve de halkın her konuda müracaat edebileceği sosyal güvenlik makamı idi201_{. Kadıya ait geniş görev ve}

yetkilerin olması sebebiyle tüm davaları göremeyeceği üzere, naib adında yardımcıları mevcuttu. Naibler, kadının görevlerini kendi nahiyelerinde yerine getirirlerdi202.

Osmanlı Devleti'nde kadıların fertler arasındaki ihtilâfları halleden bir hakim, bir adliye memuru olmaktan başka, bütün mülki işlerde merkezi idarenin görevlerini üstlenmeleri onlara idari, mali, askeri, hatta beledi bazı vazifeler de yüklüyordu. Buna bağlı olarak Şeriyye Sicilleri'nde, her türlü dava zabıtlarıyla mukavele, senet, satış, vakfiye, vekalet, kefalet, veraset, borçlanma, nikah, boşanma ve taksim gibi şeri muamelelere dair resmi kayıtlar, esnaf teftişine ait notlar, başta hükümdar olmak üzere her derecedeki büyük ve küçük makamlardan yazılan ferman, berat, divan tezkiresi gibi resmi mahiyetteki emir ve yazı suretleri, hatta yangın, sel, fırtına, deprem, salgın hastalık gibi olayların kayıtları günlük olarak işlenirdi203_.

Kadının görevlerinden biri de sefer zamanında vergilerin toplatılması ve aynı zamanda sefer için gerekli olan okçu, kürekçi, beygir gibi ihtiyaçların karşılanması işlemlerini yürütmek idi. hususlar kayıtlarda yer almaktadır. Sefer öncesi donanma ihtiyacı için kürekçi temin edilmesi adına kadıya gönderilen hükümlerde bulunmaktadır204_{. Yine kale dizdarının, kalenin tamiri ve düzenine dikkat edip}

198 _{Atar, a.g.e., s. 153.}

199 _{Fahrettin Atar, "Mahkeme", DİA, C. 27, Ankara 2003, s. 338.} 200 _{Sertoğlu, a.g.e., s. 166.}

201 _{Akgündüz, a.g.e., s. 68.}

202 _{İlber Ortaylı, "Kadı", DİA, C. 24, İstanbul 2001, s. 73.} 203 _{Arşiv Rehberi, s. 155-156.}

30

etmediği, kale muhafızının görevinin gereğini yerine getirip getirmediği de kadı tarafından denetlenmekteydi205_.

Bir başka husus ise, bölgedeki asayiş için kaçakların ve suçluların buldurulmasını sağlamak gibi görevleri olan kadıların, güvenliği sağlama adına merkezden gönderilen bir kararın, konu ile ilgili diğer bölgelerle birlikte gönderildiği anlaşılmaktadır206_{. İncelediğimiz dönemde Karahisâr-ı Sâhib Kazası kadıları,}

İbrahim bin Mehmet207 _{ve Abdülfettah Efendi olduğu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca}

Abdüfettah Efendi'nin Karahisâr-ı Sâhib Kazâsı'ndaki kadılık görevini ikinci defa icra ettiği belirtilmiştir208_{. Bununla birlikte yapılan bu yazışmalar sayesinde, dönemin}

Sandıklı Kadısı'nın Mehmet209_{, Kütahyta Kadısı'nın Nuh}210_{, Barçınlı Kadısı'nın}

Hasan211, Kula Kadısı'nın Mustafa ve Germiyan Kadısı'nın Recep Efendi212 olduğu da belirtilmiştir.

2.2.3. Subaşı

Türk devletlerinde ordu kumandanı, Osmanlılar'da şehirlerin güvenliğini sağlayan görevlidir. Taşradaki subaşılar ise beylerbeyi veya sancakbeyleri tarafından tayin edilirdi. Taşrada görevli subaşılar inzibat işleri yanında ticaret işlerine de karışabiliyordu. Asayişle ilgili subaşıların görev başında bulunmasına "kol gezmek" denirdi213_.

Subaşılar, sefer zamanlarında inzibat işleri ile ilgilenirdi214_{. Bunun yanı sıra}

normal zamanlarda vergi tahsilinden görevli olup, resm-i cürm-i cinayet ve resim-i arusane gibi vergilerin tahsilini sağlardı215_.

Subaşılar şehrin yönetiminde özellikle mütesellimlerin ve kadıların yardımcısı olarak özellikle asayişin temininde önemli bir görev üstlendikleri söylenebilir. Şehir Subaşıları, mirlivalar veya mütesellimleri ya da kaymakamlar

205 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 10b/60.} 206 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 24a/126.} 207 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 3a/14.} 208 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 54b/295.} 209 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 44b/257.} 210 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 10a/59.} 211 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 26a/138.} 212 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 15b/84.}

213 _{Mücteba İlgürel, "Subaşı", DİA, C. 37, İstanbul 2009, s. 447-448.} 214 _{Sertoğlu, a.g.e., s. 318.}

31

tarafından genellikle üçer aylık, bazı durumlarda birer aylık süreler için tayin edilirlerdi216_.

Kayıtlarda geçen subaşılar, genellikle üç aylığına tayin olunmaktaydı217_.

Kayıtlarda ismi zikredilen subaşılar ise: Subaşı İbrahim218 _{, Sinan Ağa}219_{, Mehmet}

Ağa220_{, Ali Ağa}221 _{ve Subaşı Mehmet Bey'dir}222_.

2.3. ŞEHİRDE ASAYİŞ

İslamda muayyen bazı suçların cezaları açıklanmıştır. Bu suçlar: islamdan dönme, zina, yeterli delil olmadan zina iftirası, hırsızlık, yol kesme, ve yağma, içki içmek, insan öldürme suçlarıdır223_.

Osmanlı'da hukuk sistemi, Şeri ve Örfi Hukuk uygulamasından dolayı iki şekilde incelenir. Bu durum kamu ve özel hukuk şeklindedir. Böylece İslam hukuk sisteminde kaynağı açısından hukuk, ikiye taksim edilmiştir224. Teoride ve uygulamada kadı, genel olarak sivil (medeni) ve cezai dediğimiz davalara bakardı225_.

Böylelikle katil, maktul, suç, hırsızlık, yol kesme, yağma, saldırı ve iffete saldırı, iftira, şüpheli kazalar ve ölümler gibi kamuyu ilgilendiren olaylar olarak, had cezaları (cezai) şeklinde karşımıza çıkmaktadır226. Bu tür konuların üzerinde şüphesiz titizlikle durulmuştur. Bu da aşağıda ayrı başlıklar halinde açıklanacak ve kamu davalarına giren olaylar belirtilecektir.

2.3.1. Cinayet ve Ölümler

Sancak dahilinde meydana gelen cinayet ve ölüm olayları doğrudan sancakbeyi, subaşı ve kadıları ilgilendirirdi. Bu olaylarla ilgili yapılan işlemler de kadılar tarafından şeriyye sicillerine kaydedilirdi.

216 _{Karazeybek, a.g.t., s. 80.}

217 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 25a/131, 16a/88.} 218 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 20b/107, 33a/181.} 219 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 25a/131.}

220 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 30b7161.} 221 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 38b/214.}

222 _{AŞS, Defter, nr. 506, v. 43a/244, 56a/300-3.}

223 _{Abdulkerim Zeydan, İslam Hukukuna Giriş, Sırdaş Yayınevi, İstanbul 1976, s. 95.}

224 _{Fahrettin Atar, İslâm Adliye Teşkilâtı,( Fahrettin Atar; Goldziher, F, Köprülü ve Ö.L. Barkan İslam hukuk} siteminden bahsederken, 'şerâi hukukun yanında bir de örfi hukukun bulunduğunu kabul ve iddia' ettiklerini

belirtmiştir. Bu konuyu fıkıh başlığı altında değerlendiren; Goldziher, Köprülü, İA, Köprülü-1938), 3. Baskı, DİB, Ankara 1991, s. 32-33.

225 _{Ortaylı, a.g.e., s. 24.} 226 _{Akgündüz, a.g.e., s. 14.}

32

Şevvâli'l-mükerrem 1068/Temmuz 1658 tarihli bir hüccet kaydında, Hoyran Kazası'na bağlı Kırkbaş köyü'nden, Mustafa Paşa'nın, Tatar Mehmet Ağa'yı öldürdüğü için öldürdüğü kimse tarafına kan bedeli ödediği belirtilmiştir227_{. Ayrıca}

bazı şüpheli ölümlerde, cinayeti işleyenin kim olduğu buldurulması için merkezden mübaşir tayin olunduğu ilam olunarak, suçlunun bulunup o bölgede hakettiği cezanın verilmesi emrolunurdu. Fakat suçlunun bulunduğu yerde, hakettiği cezanın verilemeyeceği söz konusu olduğunda, suçlunun Anadolu Eyaleti228 _{veya hükümet}

merkezine gönderilmesi (havale edilmesi) emrolunurdu229_{. İncelediğimiz defterde,}

birkaç cinayet davası kaydı bulunmasıyla birlikte genellikle kazayla gerçekleşen ölümlere ilişkin kayıtlar bulunmaktadır.

Kaza ile ortaya çıkan ölümlerde, kadı tarafından ya da görevlendirdiği kişiler tarafından gerçekleştirilen olay yeri inceleme kayıtları defterde yer almaktadır230_.